रमजान : जगभरातील चालीरीती आणि परंपरा

रमजान हा जगभरातील सुमारे 2 अब्ज मुस्लिमांसाठी पवित्र महिना आहे. आपल्या श्रद्धेचा उत्सव साजरा करण्याचा आणि आध्यात्मिक शुद्धी प्राप्त करण्यासाठी प्रयत्न करण्याचा हा काळ आहे. आपल्या संस्कृतीशी आणि परंपरेशी नाळ जोडणे आणि एका श्रद्धात्मक काळाची आठवण करून देणे याचाही यामध्ये समावेश असतो.

रमजान साजरा करण्याच्या चालीरीती आणि परंपरा जगभरातील विविध देश आणि तेथील संस्कृतींमध्ये भिन्न असतात. इफ्तारच्या वेळेसाठी प्रत्येक संस्कृतीची स्वतःची चव आणि उत्कृष्ट पाककृती खास तयार केल्या जातात. पारंपरिकपणे हे विशेष पदार्थ शेजारी, नातेवाईक आणि मित्रांमध्ये वितरित केले जातात. इफ्तार हा दिवसाची एक सुंदर वेळ आहे ज्यात उत्साह, कृतज्ञता आणि विपुल आनंदाची विशेष चर्चा असते.

अनेक संस्कृतींमध्ये रमजानच्या उत्सवानुरूप सजवलेली घरे आणि ठिकाणे दिसतात. विविध देशांमध्ये रस्त्यांवर दिवे लावले जातात. काही संस्कृतींमध्ये ईदच्या उत्सवाच्या अपेक्षेने रमजानमध्ये बाजारपेठा आणि दुकानांमध्ये मेंदीचे स्टॉल लावण्यात येतात. पवित्र महिन्यासाठी स्वागताचे वातावरण तयार करण्यासाठी कुटुंबे आपली घरे छान आणि नीटनेटकी बनवतात.

इजिप्तमध्ये फानूस नावाच्या रंगीबेरंगी कंदिलांनी रस्ते सजवले जातात. हे कंदील एकता आणि आनंदाचे प्रतीक आहेत. रमजानच्या 13, 14 आणि 15 तारखेला ’हक अल लैला’ साजरा करण्याची परंपरा आहे. ही परंपरा बहरीनमध्ये सुरू झाली, जिथे मुले चमकदार कपडे परिधान करून पारंपरिक स्थानिक गाणे गाऊन मिठाई गोळा करत परिसरात फिरतात. इराक, कुवेत, कतार, बहरीन आणि सौदी अरेबियामधील काही शहरांमध्ये याला ‘गर्गाआन’ म्हणतात. तो ओमानमध्येही त्याच दिवशी साजरा केला जातो परंतु त्याला ‘कारनकाशो’ म्हणतात. आता ही परंपरा संपूर्ण आखाती देशांमध्ये साजरी केली जाते, यामुळे मजबूत सामाजिक बंध आणि कौटुंबिक मूल्यांचे महत्त्व अधोरेखित होते. पदुसान (म्हणजे आंघोळ करणे) ही एक इंडोनेशियन परंपरा आहे जिथे मुस्लिम रमजानच्या आदल्या दिवशी स्वतःला ’शुद्ध’ करण्यासाठी वेगवेगळे विधी करतात.

इफ्तारसाठी तोफ डागणे ही ‘मिद्फा अल इफ्तार’ या नावाने ओळखली जाणारी परंपरा इजिप्तमध्ये 200 वर्षांपूर्वी सुरू झाली असे म्हटले जाते. सीरिया आणि लेबनॉनसारख्या इतर देशांसह अनेक अरब देशांनी ही परंपरा स्वीकारली.

रमजानमध्ये रोज संध्याकाळी इफ्तारनंतर विविध वयोगटातील इराकी मोठ्या संख्येने म्हेब (अंगठी) खेळण्यासाठी जमतात. या पारंपरिक, पुरुषप्रधान रमजान खेळासाठी 40 ते 250 खेळाडूंपर्यंत दोन संघांची आवश्यकता असते. खेळाच्या सुरुवातीला अंगठी घेऊन जाणाऱ्या प्रमुख खेळाडूने इतरांचे लक्ष वेधून न घेता ती दुसऱ्या खेळाडूकडे सोपवावी. विरोधी संघाला देहबोली समजून अंगठी कुठे आहे हे ठरवावे लागते.

ईद-उल-फित्रच्या आदल्या रात्री जिला उपखंडात ‘चांदरात’ म्हणून ओळखले जाते, भारतीय, बांगलादेशी आणि पाकिस्तानी मुस्लिमांसाठी आनंद आणि उत्सवाची असते. कुटुंबातील सदस्य आणि मित्र मंडळी पारंपरिक गोड पदार्थांची देवाणघेवाण करून रमजानचा शेवटचा दिवस साजरा करतात. दक्षिण आशियाई देशांतील महिलांमध्ये मेंदी लावण्याची परंपरा आजही कायम आहे. रमजान आणि ईद-उल-फित्र हे दोन्ही साजरे करताना मुस्लिम समुदाय एकजूट आणि रोमांचित होतो आणि दुसऱ्या दिवशी पहाटेपर्यंत बाजारपेठा आणि बाजारपेठांमध्ये खरेदीदारांची गर्दी असते.

जुन्या दिल्लीत पूर्वीच्या मुस्लिम मुघल साम्राज्याचा सांस्कृतिक वारसा प्रतिबिंबित करणारी एक प्राचीन रमजान परंपरा म्हणजे सेहेरीवाला. मुस्लिमांना सहेरीसाठी जागे करण्यासाठी पवित्र महिन्यात रात्री अडीचच्या सुमारास परिसरात फिरताना सेहेरीवाले अल्लाह आणि पैगंबर मुहम्मद (स.) यांच्या नावाचा जयघोष करतात. ते बेत किंवा काठी वापरून घरांचे दरवाजे आणि भिंती ठोठावतात. सेहेरीवाल्यांची संख्या कमी होत असतानाही ही परंपरा एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे गेली आहे.

पूर्वीच्या ओटोमन साम्राज्याच्या काळापासून रोमा मुस्लिम समुदाय अल्बानियामध्ये आपापल्या खास पद्धतीने रमजान साजरा करीत आहेत आणि उपवास आणि इफ्तार दोन्ही पारंपरिक गाण्यांच्या आवाजात घोषित केले जातात. स्थानिक लोक आपले लोद्रा (शेळी किंवा मेंढ्याच्या कातडीपासून बनवलेले दुहेरी घरगुती ड्रम) वाजवताना रस्त्यावर फिरतात. काही मुस्लिम कुटुंबे ढोलवादकांना आपल्या घरात गाणी वाजवण्यासाठी आमंत्रित करून इफ्तारची सुरुवात साजरी करतात.

तुर्कस्तानमध्ये उपवास सोडण्यासाठी रमजानमध्ये गुल्लाक नावाची गोड मिठाई दिली जाते. हे फिलो पीठ, ड्रेन आणि गुलाबपाण्याच्या थरांनी बनविले जाते आणि इफ्तारनंतर खाल्ले जाते. इजिप्तमध्ये रमजानमध्ये ’फतह’ नावाचे विलक्षण सूप सर्व्ह केले जाते. हे ब्रेड, तांदूळ आणि मांसासह बनवले जाते आणि इफ्तार रात्रीच्या जेवणात सर्व्ह केले जाते.

भारतासह दक्षिण आशियाई मुस्लिमांना आपल्या इफ्तारमध्ये खजूर, फळे, समोसे, पकोडा आणि बिर्याणीचा समावेश करणे आवडते. यूएईमध्ये इफ्तारसाठी दिले जाणारे अनोखे पदार्थदेखील आहेत. त्यांचा एक प्रसिद्ध पदार्थ म्हणजे हरीस, उकडलेला गहू आणि मांस यापासून वनवला जातो.हे दलियासारखेच असते. मोरोक्कोमधील इफ्तार परंपरेचा अर्थ खजूरसह उपवास  सोडणे, त्यानंतर हरीर, उकडलेली डाळ आणि टोमॅटो सूप, गरमगरम उकडलेली अंडी, पेस्ट्री आणि तळलेले मासे हे खाद्यपदार्थ आवर्जून असतात. रमजानमध्ये चेबाकिया नावाचे गोड भाजलेले चांगले पक्वान्न देखील सामान्य आहे.

बांगलादेशात जिलापी, एक लोकप्रिय गोड स्नॅक; पियाझू, जो कांद्यापासून बनविलेला असतो आणि वांग्यापासून बनवलेली बेगुनी इफ्तारच्या वेळी कुटुंब आणि मित्रांसमवेत एन्जॉय करण्यासाठी आधीच तयार केली जाते. पाकिस्तानात रमजानमध्ये निराधारांना पोषण आणि रोख रक्कम देण्याची प्रथा आहे. असंख्य कुटुंबेही तयार होण्यासाठी एकत्र जमतात आणि या महिन्यात विलक्षण जेवण सामायिक करतात.

सौदी अरेबियात खजूर आणि पाण्याने उपवास सोडण्यासाठी कुटुंबांनी एकत्र येण्याची प्रथा आहे. रमजानदरम्यान शेजारी आणि साथीदारांबरोबर जेवण सामायिक करणे देखील सामान्य आहे. मलेशियात रमजानमध्ये ’बुबुर लंबुक’ नावाचा एक अनोखा भाताचा पदार्थ तयार केला जातो आणि तो समुदायापर्यंत पोहोचवला जातो. हे तांदूळ, मांस आणि चवीसह बनवले जाते आणि इफ्तार रात्रीच्या जेवणात सर्व्ह केले जाते.

नायजेरियामध्ये दिवसाची सुरुवात सुहूर नावाच्या मेजवानीने केली जाते जी कुटुंब आणि साथीदारांसोबत सामायिक केली जाते. रमजानमध्ये घरे आणि गल्ल्या दिव्यांनी सुशोभित करणे देखील मानक आहे. अमेरिकेत अनेक मुस्लिम लोक असामान्य प्रार्थना आणि सामुदायिक कार्यक्रमांना जाऊन रमजान साजरा करतात. या महिन्यात साथीदार आणि कुटुंबीयांसमवेत रात्रीचे जेवण सामायिक करणे आणि धर्मादाय कारणांसाठी देणे देखील सामान्य आहे.

रमजान महिन्याचा सन्मान करण्यासाठी विशेषत: इफ्तार आणि सामूहिक नमाजाच्या वेळी जगाच्या विविध भागांतील मुस्लिम पारंपरिक कपडे परिधान करतात. सामान्यपणे परिधान केलेले कपडे माफक आणि स्वच्छ असतात परंतु सरसकट अवाजवी नसतात. काही संस्कृतींमध्ये लोक रमजानमध्ये आपले नवीन कपडे परिधान करण्यासाठी ठेवतात.

बहुतेक अरब देशांमध्ये रमजान परंपरेचा अंतर्भाव म्हणजे ‘मेसहाराथी’ जो लोकांना सहरीसाठी उठवण्यासाठी रस्त्यावर फिरतो. शेजाऱ्यांची ओळख असलेला हा मेसहाराटी ढोल वाजवताना अनेकदा रहिवाशांची नावे सांगतो. या भूमिकेतील नि:स्वार्थीपणा हे रमजानचे वैशिष्ट्य असलेल्या चांगल्या मूल्यांचे आणि श्रद्धेचे उदाहरण होय. तुर्कस्तानमध्ये ते ढोल वाजवतात आणि फेझसह विशेष ऑटोमन कपडे परिधान करतात. मोरोक्कोमध्ये हे लोक रस्त्यावर प्रार्थना गातात आणि गांडोरा टोपीसह पारंपरिक मोरोक्कोचे कपडे घालतात. 

इंडोनेशियात रमजान महिना ’बग’ नावाच्या मोठ्या ढोल-ताशांच्या गजरात गाजतो. ढोल-ताशांचा आवाज लोकांना पहाटेच्या जेवणासाठी उठण्याची आठवण करून देण्यासाठी आणि उपवास सुरू करण्यासाठी अभिप्रेत आहे.

रमजान परंपरा आणि चालीरीती प्रत्येक संस्कृतीमध्ये भिन्न असतात, परंतु हे सर्व रमजानच्या पवित्र महिन्यात जगभरात पाळल्या जाणाऱ्या सुंदर जागतिक संस्कृतीचा भाग आहेत. जागतिक स्तरावर सुसंगत असलेली एक परंपरा म्हणजे दान करणे. त्यामुळे आपले धार्मिक कर्तव्य पार पाडण्यासाठी आणि गरजू लोकांचे जीवन सुधारण्यासाठी या रमजानमध्ये वंचित व गरीब अनाथांना दानधर्म केला जातो.

- शाहजहान मगदुम

मुंबई

897-653-3404