नवी जीवनातील मूलभूत आवश्यक घटकांशी खेळून इतर सुखसोयी मिळवणे हे आता उद्दिष्ट झाले आहे. मग या आधुनिक विकासाला माणसाचा सर्वांगीण विकास कशाच्या आधारावर म्हणायचे? शुद्ध ऑक्सिजन, स्वच्छ पाणी आणि सकस आहार हे मानवाच्या निरोगी आयुष्यासाठी सर्वात महत्त्वाचे आहे, ज्याशिवाय जीवनाची कल्पनाही निरर्थक आहे. आज जगातील किती टक्के लोकांना हे जीवनावश्यक घटक शुद्ध स्वरूपात व योग्य प्रमाणात मिळत आहेत? मोठमोठ्या शहरात तर श्रीमंत असो की गरीब, कमी-जास्त प्रमाणात प्रत्येकाला गुदमरणाऱ्या प्रदूषित वातावरणात जगावे लागत आहे, हे आपल्या सर्वांना ठाऊक आहे. आपल्या ताटातील अन्न किती शुद्ध आहे हे आजच्या काळात कोणीही सांगू शकत नाही, आणि यामुळेच गरोदर मातांच्या पोटात वाढणाऱ्या बाळांपासून ते सर्व वयोगटातील लोकांपर्यंत घातक आजारांमध्ये मोठी वाढ झाली आहे. हृदयविकाराचा झटका, ब्रेन स्ट्रोक, कॅन्सर यांसारखे आजार तर झपाट्याने वाढत आहेत. आज आपण ज्या वातावरणात जगतोय, त्यामुळे निश्चितच भविष्यात आणखी नवनवीन रोगांचे साम्राज्य वाढणार आहे. या परिस्थितीला फक्त माणूसच जबाबदार आहे. विकासाच्या नावाखाली निसर्गाशी खेळणे, नियम-कायद्याची अवहेलना, भ्रष्टाचार स्वार्थीपणा यामुळे सर्वसामान्यांचे जीवन कमालीचे दुबळे झाले आहे.
वृक्ष हे सजीवांसाठी सर्वात मोठे जीवनदाता आहेत, झाडांशिवाय निसर्गाचे अस्तित्व नाही आणि निसर्गाशिवाय मानवांचे अस्तित्व नाही. झाडांमुळेच आपल्याला शुद्ध ऑक्सिजन, स्वच्छ पाणी आणि पोषक अन्न मिळते. निसर्ग माणसाची प्रत्येक गरज पूर्ण करू शकते, परंतु त्याचे लोभ नाही. दरवर्षी २१ मार्च रोजी वनांच्या महत्त्वाबाबत जनजागृती करण्यासाठी जगभरात “आंतरराष्ट्रीय वन दिन” साजरा केला जातो. या वर्षी २०२४ ची थीम ‘फॉरेस्ट आणि इनोव्हेशन’ आहे. आपली जंगले कमी होत आहेत, वर्ल्ड वाइल्डलाइफ फंडच्या अलीकडील अहवालानुसार, २०२२ मध्ये ६.६ दशलक्ष हेक्टर जंगले नष्ट झाली आहेत. वाढत्या लोकसंख्येमुळे आणि शहरीकरणामुळे जास्त जमिनीची मागणी सतत वाढत आहे, ज्यामुळे गरजा पूर्ण करण्यासाठी अधिक वनक्षेत्रांचा नाश आणि नैसर्गिक संसाधनांचा अतिवापर होतो. पृथ्वीचे तापमान वाढल्याने जंगलांचाही ऱ्हास होत आहे. डाउन टू अर्थनुसार, भारतातील जंगलतोड वर्ष १९९० ते २००० दरम्यान ३,८४,००० हेक्टरवरून वर्ष २०१५ ते २०२० दरम्यान ६,६८,४०० हेक्टरपर्यंत वाढली आहे. जेव्हा जंगले नाहीशी होतात तेव्हा त्याचा थेट परिणाम पर्यावरणाच्या प्रत्येक घटकावर होतो आणि वन्यजीवांबरोबर मानवी जीवनावर देखील अतिशय विपरित परिणाम होतो.
जागतिक रोगांच्या ओझ्यांपैकी १२% पर्यावरणीय जोखमीचा वाटा आहे, ज्यामध्ये वायू प्रदूषण प्रथम स्थानावर आहे. बीएमजे च्या मते, बारीक कण आणि ओझोन वायु प्रदूषणामुळे दरवर्षी ८३.४ लाख लोक आपला जीव गमावतात. प्रदूषण आणि आरोग्यावरील लॅन्सेट आयोगाने २०१५ मध्ये ९ दशलक्ष अकाली मृत्यूंना प्रदूषण जबाबदार असल्याचा अहवाल दिला, याचा अर्थ जगभरात सहापैकी एक मृत्यू प्रदूषणामुळे होते आणि एकूण ४.६ ट्रिलियन अमेरिकी डॉलर (जागतिक आर्थिक उत्पादनाच्या ६.२%) चे आर्थिक नुकसान होते, १४ लाख अकाली मृत्यूला जल प्रदूषण कारणीभूत होते, शिसे आणि इतर रसायने जागतिक स्तरावर दरवर्षी १८ लाख मृत्यूसाठी जबाबदार होते. ८.७ लाख मृत्यूंना विषारी व्यावसायिक धोके कारणीभूत आहेत. माती प्रदूषणाच्या मानवी संपर्कामुळे दरवर्षी जागतिक स्तरावर ५ लाखाहून अधिक अकाली मृत्यू झाल्याचा अंदाज आहे. विकसनशील देशांमध्ये दर वर्षी चार ते दहा लाख लोक खराब व्यवस्थापित कचऱ्याशी संबंधित रोग आणि अपघातांमुळे मरतात. ९०% पेक्षा जास्त प्रदूषणामुळे होणारे मृत्यू हे कमी आणि मध्यम उत्पन्न असलेल्या देशांमध्ये होतात. जीबीडी २०१९ च्या संशोधनानुसार, वायू प्रदूषण, शिसे प्रदूषण आणि व्यावसायिक प्रदूषणामुळे पुरुषांचा मृत्यू होण्याची शक्यता जास्त आहे, तर जलप्रदूषणामुळे महिला आणि लहान मुलांचा मृत्यू होण्याची शक्यता अधिक आहे. ओझोन आणि पार्टिक्युलेट मॅटर यांसारख्या वायु प्रदूषकांमुळे फुफ्फुस, हृदयरोग आणि इतर आरोग्य समस्यांची तीव्रता वाढते. बीएमजे मध्ये प्रकाशित केलेल्या अभ्यासात असे दिसून आले आहे की उद्योग, वीज निर्मिती आणि वाहतुकीमध्ये जीवाश्म इंधनाच्या वापरामुळे होणारे वायू प्रदूषण जगभरात दरवर्षी ५१ लाख टाळता येण्याजोगे मृत्यूसाठी जबाबदार आहे.
देशात भेसळीची स्थिती अशी आहे की, एक रुपयाच्या फायद्यासाठी स्वार्थी लोक हानिकारक खाद्यपदार्थ स्लो पॉयझन च्या रूपात ग्राहकांना खाऊ घालतात. आता तर बनावट औषधांचे, नशेचे देखील अब्जावधींचे मार्केट आहे. खाद्यतेल, मसाले, दूध, मिठाई, फराळ, धान्य अशा प्रत्येक वस्तूतील शुद्धतेचे दावे खोटे ठरत आहेत. प्रत्येक तिसरा व्यक्ती भेसळयुक्त दुधाचे सेवन करत असल्याचे संशोधन सांगतो, खाद्यपदार्थांमध्ये भेसळयुक्त विष मुबलक प्रमाणात उपलब्ध आहे. देशातील बदलत्या खाण्याच्या सवयींचे आधीच विपरीत परिणाम झाले आहेत. आरोग्यदायी सकस अन्नाऐवजी तेलकट, मसालेदार, खारट, गोड आणि पचायला जड पदार्थांची मागणी सातत्याने वाढत आहे. शेतातल्या पिकापासून ते ताटात येईपर्यंत अन्नाला मोठ्या प्रमाणात अनेक हानिकारक रासायनिक प्रक्रियेतून जावे लागते. शेतात रासायनिक खतांची फवारणी, धान्य पॉलिश करणे, चमकदार कृत्रिम रंगांचा वापर, फळे पिकवण्यासाठी हानिकारक रसायनांचा वापर, कॅन केलेला खाद्यपदार्थ आणि पेये यांच्यातील रासायनिक प्रक्रिया यामुळे अन्न विषारी होते. याशिवाय बाहेरील खाद्यपदार्थांमध्ये अस्वच्छतेचा प्रश्नही गंभीर आहे.
‘लॅन्सेट’ मॅगझिन २०१९ मध्ये जगभरातील आहार-संबंधित मृत्युदरावर प्रकाशित केलेल्या अभ्यासात खराब आहारामुळे होणाऱ्या १५,७३,५९५ मृत्यूंच्या बाबतीत चीननंतर भारत दुसऱ्या क्रमांकावर असल्याचे आढळून आले. तरुण स्वस्त आणि अस्वास्थ्यकर अन्न पर्यायांचा अवलंब करत आहेत ज्यात प्रामुख्याने स्नॅक्सचा समावेश आहे. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या मते, जगातील अंदाजे ६०० दशलक्ष लोक, सुमारे १० पैकी १ दूषित अन्नामुळे आजारी पडतात, परिणामी ३.३ कोटी निरोगी आयुष्याची वर्षे गमावली जातात. कमी आणि मध्यम उत्पन्न असलेल्या देशांमध्ये असुरक्षित अन्नामुळे उत्पादकता आणि वैद्यकीय खर्चात होणारे नुकसान दरवर्षी ८.६५ लाख कोटी रुपयांचे होते. ५ वर्षाखालील मुलांना अन्नजन्य रोगांचा ४०% भार सहन करावा लागतो, ज्यामुळे दरवर्षी १,२५,००० मृत्यू होतात. हानिकारक जिवाणू, विषाणू, परजीवी किंवा रसायने असलेल्या असुरक्षित अन्नामुळे अतिसारापासून कर्करोगापर्यंत २०० हून अधिक आजार होतात. हे रोग आणि कुपोषणाचे दुष्टचक्र देखील तयार करते, विशेषत: लहान मुले, वृद्ध आणि आजारी लोकांना प्रभावित करते. अन्नजन्य रोगांच्या आर्थिक भारावर जागतिक बँकेच्या २०१९ च्या अहवालात सूचित केले आहे की कमी आणि मध्यम उत्पन्न असलेल्या देशांमध्ये अन्नजन्य रोगाशी संबंधित एकूण उत्पादकता नुकसान अंदाजे ७८,८९,७९,५२,००,००० रुपये प्रति वर्ष होते, आणि अन्नाद्वारे होणाऱ्या रोगांच्या उपचारांवर वार्षिक खर्च अंदाजे १२,४२,९१,०५,००,००० रुपये होता.
एक गोष्ट निश्चित आहे, मूलभूत गरजांची जागा इतर सुख-सोयी कधीही घेऊ शकत नाहीत. प्रत्येकजण आपल्या आजूबाजूला सरकारी नियमांची पायमल्ली होताना पाहतो पण विरोध करण्याची हिंमत करत नाही. शुद्ध प्राणवायू, स्वच्छ पाणी, सकस अन्न या प्रत्येक मानव, प्राणी, पक्षी आणि वन्यजीव यांच्या गरजा आहेत. झाडांनी जंगले आहेत, जंगले समृद्ध तर वन्यजीवांचे अधिवास संरक्षित आहेत, पाण्याचे स्त्रोत समृद्ध आहेत, ऋतुचक्र संतुलित राहते. शेतात पिके फुलतात, निसर्गात अन्नसाखळी सुरळीत चालते. ओझोनचा थर संरक्षित राहतो, मानवाची प्रतिकारशक्ती वाढते आणि रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो. प्रदूषणावर नियंत्रण ठेवण्यास मदत होते, माणसांपासून ते सर्व प्रकारच्या पशु-पक्ष्यांना शुद्ध हवा, पाणी आणि अन्न मिळते. नैसर्गिक आपत्ती कमी होवून जीव आणि मालमत्तेची हानी वाचते. वन्यजीव आणि मानव यांच्यातील वाढता संघर्ष थांबतो. सरकारने जंगले समृद्ध करण्यासाठी, प्रदूषण आणि भेसळीला आळा घालण्यासाठी आणखी कठोर कायदे केले पाहिजेत आणि त्या नियमांचे पूर्णपणे पालन करणे ही आपल्या सर्वांची नैतिक जबाबदारी आहे.
-डॉ. प्रितम भी. गेडाम
भ्रमणध्वनी क्र.- 82374 17041
Post a Comment