Weekly Shodhan

मुस्कुराओ तो कोई बात बने

सर झुकाने से कुछ नहीं होता 

सर उठाओ तो कोई बात बने

नफरतों के जहां में हमको 

प्यार की बस्ती बसानी हैं

दूर नहीं कोई कमाल नहीं

पास आओ तो कोई बात बने

मजान संपल्या-संपल्या जमाअते इस्लामी हिंद तर्फे देशभरात ईद मिलन कार्यक्रमांना सुरूवात झालेली आहे. या कार्यक्रमांना यशस्वी करण्यासाठी जमाअतचे कार्यकर्ते प्रचंड मेहनत घेत आहेत. वर्तमानपत्रातून अशा कार्यक्रमांचे फोटो वाचकांनी पाहिले असतील. फोटो आणि त्याखालची बातमी यातून ईद मिलनाच्या कार्यक्रमाचा उद्देश पुरेसा स्पष्ट होत नाही म्हणून या विषयावर संक्षेपमध्ये लेख लिहून वाचकांपर्यंत या कार्यक्रमांचा उद्देश काय आहे हे पोहोचविण्यासाठी हा लेखन प्रपंच.

ईद मिलन तो बहाना है

आपस में संवाद बढाना है

जेव्हापासून 4जी स्मार्ट फोन आणि स्वस्त इंटरनेटचा सुळसुळाट वाढला आहे तेव्हापासून समाजात संवाद तुटलेला आहे. समाजाच्या वेगवेगळ्या घटकांमध्ये पूर्वी जसे एकत्र येण्याची अनेक कारणं उपलब्ध होती. उदा. नाटक, मैदानी खेळ, वादविवाद स्पर्धा इत्यादी. या गोष्टी आता जवळ-जवळ संपुष्टात आलेल्या आहेत. खेळ सुद्धा आपण आता एकांतात बसून मोबाईलवर पाहण्यात आनंद मानतो. एकाच घरात राहणाऱ्या सर्व सदस्यांकडे स्वतंत्र स्मार्ट फोन असल्यामुळे प्रत्येकजण घरात असूनसुद्धा एकटा आहे. मुलांचा पालकांशी, पालकांचा मुलांशी, पतीचा पत्नीशी, पत्नीचा पतीशी, भावाचा बहिणीशी, बहिणीचा भावाशी संवाद आतापावेतोच्या सर्वात कमी पातळीवर येवून स्थिरावलेला आहे.  अशात समाजा-समाजामध्ये संवाद होणे कठीणच झालेले आहे. संवाद खुंटल्यामुळे दुरावा वाढलेला आहे. बहुसंख्य बांधवांशी अल्पसंख्यांकांचा संवाद बहाल करावा व दोन्ही समाजामध्ये होत असलेला दुरावा कमी करावा या उदात्त हेतून जमाअते इस्लामी हिंद विविध कार्यक्रम आयोजित करत असते. ईद मिलन त्यातल्या त्यात एक असा कार्यक्रम असतो ज्यात बहुसंख्य समाजाची मंडळी मोठ्या प्रमाणात  आनंदाने सहभागी होत असतात. 

युनान, फारस व रूमा सब मिट गए जहां से

लेकिन अभी है बाकी नामो निशां हमारा

सारे जहाँ से अच्छा हिंदोस्ताँ हमारा

थोडकयत आपसात संवाद साधून राष्ट्रहित साध्य करण्यासाठी ईद मिलनाचे कार्यक्रम जमाअते इस्लामी हिंद आयोजित करत असते. ज्याप्रमाणे 20 टक्के शरीर पंगू ठेवून कोणताही खेळाडू कुठल्याही स्पर्धेमध्ये चमकदार कामगिरी दाखवू शकत नाही त्याचप्रमाणे 20 टक्के अल्पसंख्यांना बाजूला सारून कोणताही देश आंतरराष्ट्रीय पातळीवर महासत्ता बनू शकत नाही. कोणत्याही देशाला महासत्ता बनविण्यासाठी तीन गोष्टींची आवश्यकता असते. 1. मोठ्या प्रमाणात उत्पादन आणि निर्यात. 2. राजकीय स्थैर्य 3. सामाजिक न्याय. या तिन्ही गोष्टी आपल्याकडे कितपत आहेत याचा प्रत्येक वाचकाने स्वतंत्रपणे विचार करावा. भांडवलशाही लोकशाही व्यवस्था ही कल्याणकारी व्यवस्था असल्याचे मानले जाते. आपल्या देशातही हीच व्यवस्था आहे. ही कल्याणकारी आहे तर वृद्धाश्रमांची संख्या दिवसेंदिवस का वाढत आहे? व्याजाचा विळखा नागरिकांच्या गळ्याभोवती का आवळला जात आहे? समाजातील प्रत्येक गटात वर्षागणिक आत्महत्यांचा दर का वाढत आहे? बेरोजगारी दिवसेंदिवस का वाढत आहे? राजकीय भ्रष्टाचार हिमालया एवढा का वाढत आहे? संविधान हजारो कायदे, लाखो पोलिस, हजारो न्यायालय, लाखो वकील, हजारो न्यायाधीश असून सुद्धा गुन्हेगारी का वाढत आहे? आर्थिक विषमता वाढून देशाची संसाधने मुठभर लोकांच्या हातात का गोळा होत आहे? शिक्षण घेणे महाग का होत आहे? आरोग्य सुविधा सामान्य माणसांच्या आवाक्याबाहेर का जाताहेत? या सर्व प्रश्नांची उत्तरे शोधण्यासाठी जबाबदार नागरिकांनी एकमेकांशी संवाद करणे गरजेचे आहे की नाही? या गरजेपोटीच ईद मिलनाचा कार्यक्रम नेमाने जमाअते इस्लामी हिंद घेत असते. 

एक महत्त्वाचा प्रश्न वाचकांना मी विचारू इच्छितो तो म्हणजे इंग्रजही बाहेरून आले होते आणि मुस्लिम राजेही बाहेरून आले होते. इंग्रजांनी या देशाला कधीच आपला देश मानला नाही. त्यांनी येथील संसाधने लूटून ब्रिटनला नेली, शेवटी स्वतःही ब्रिटनला निघून गेले. दरम्यानच्या काळात त्यांनी भारतीय नागरिकांना गुलामासारखी वागणूक दिली. तरी बहुसंख्य बांधवांना इंग्रजांनी त्यांच्या देशांविषयी प्रचंड आपुलकी आहे. मुस्लिम शासक भलेही बाहेरून आले, या देशावर शासन केले.  येथील संसाधनांचा येथेच वापर केला. ते राहिले देखील येथेच. मरण पावले देखील येथेच. त्यांच्या काळात स्थानिक लोकांवर अत्याचार झाले नाहीत असे नाही. परंतु, इंग्रजांच्या तुलनेत मात्र कमी झाले एवढे नक्की. असे असतांना मुस्लिम शासकांविषयी पराकोटीचा द्वेष का? या प्रश्नाचे उत्तर असे की, इंग्रजांची अनैतिकतेवर आधारित चंगळवादी जीवनशैली आपल्या देशातील बहुसंख्यांकांनाच नव्हेच अल्पसंख्यांकांना सुद्धा आकर्षित करते. याउलट इस्लामची नैतिकतेवर आधारित साधी (कदाचित रूक्ष) परंतु, शितल जीवनशैली कोणालाच आकर्षित करत नाही. परंतु, ही कुरआनवर आधारित ईश्वराने निश्चित केलेली जीवनशैली हीच सर्व मानवसमाजासाठी  या लोकीच नाही तर परलोकी सुद्धा यशस्वी करणारी आहे हे जनतेच्या मनावर बिंबवण्यासाठी नेमाने ईद मिलनचा कार्यक्रम आयाजित केला जातो. 

जगाच्या इतिहासावर एक ओझरती नजर जरी टाकली तरी एक गोष्ट ठळकपणे लक्षा त येते ती म्हणजे दुराचाऱ्यांच्या व भ्रष्टाचाऱ्यांच्या नेतृत्वात आदर्श व्यवस्थेची रचना होऊच शकत नाही. हा मुद्दा अधिक स्पष्ट करण्यासाठी बसचे उदाहरण घेऊ. गृहित धरा आपल्याला पूर्वेकडे एका गावी जायचे आहे. आपण बसमध्ये बसलो तिकीट घेतलं, कंडा्नटरने डबल बेल दिली आणि चालकाने बस सुरू केली. थोड्याच वेळात प्रवाशांच्या लक्षात आले की, बस आपल्या गंत्वय दिशेकडे न जाता पश्चिमेकडे जात आहे. प्रवाशांनी आरडा ओरडा केला तरी चालक काही दाद देत नाही तो पिलेला असल्याचेही लक्षात आले. अशा परिस्थिती प्रवाशांच्या कहातात काहीच राहत नाही. चालक ज्या दिशेला बस जाईल त्या दिवशी नाईलाजाने त्यांना फरपटत जावे लागेल. देश ही एका बस प्रमाणे आहे. याचे स्टेरींग जर का आपण चांगल्या लोकांच्या हातात दिले तर ते देशाला योग्य दिशेला घेऊन जातील आणि जर का जात, पात, धर्म, पैसा, दारू इत्यादी घेऊन देशाचे स्टेरिंग अनैतिक आणि भ्रष्ट चालकाच्या हातात दिले तर तो देशाला चुकीच्या दिशेने घेऊन जाईल, यात शंका नाही. लोकशाही ही लोण्यासारखी असते. ज्याप्रमाणे दूध चांगले असेल तर त्यापासून तयार होणारे लोणी दुधापेक्षा चांगले निघेल. जर का दूध विषारी असेल तर त्यापासून निघणारे लोणी दुधापेक्षा जास्त विषारी असेल. हीच गोष्ट समस्त नागरिकांच्या लक्षात आणून देण्यासाठी म्हणून ईद मिलनाचे कार्यक्रम आयोजित केले जातात. लोकसभेच्या निवडणुका सुरू आहेत. चांगले चालक निवडण्याची संधी आहे. ही संधी नागरिकांनी वाया घालू नये. हे या निमित्ताने मी स्पष्ट करू इच्छितो. आदर्श शासन व्यवस्था जगामध्ये कधी अस्तित्वात होती का? या प्रश्नाचे उत्तर होय असे आहे. अशी व्यवस्था 40 वर्षे अस्तित्वात होती. इस्लामचे प्रेषित मुहम्मद सल्ल. यांच्या नेतृत्वातील मदीनेतील दहा वर्षांची सत्ता आणि त्यानंतर 4 पवित्र खलीफांची 30 वर्षांची सत्ता ही मानवी इतिहासामध्ये आदर्श अशी लोकशाही व्यवस्था होती. या व्यवस्थेपूर्वी अरबस्थानमध्ये राहणाऱ्या रानटी समाजाचेे रूपांतर इस्लामी खिलाफतीच्या लोकशाही व्यवस्थेमध्ये नैतिक समाजामध्ये झाले. जे अरबी लोक दारूवर प्रचंड प्रेम करत होते त्यांनी कुरआनमध्ये नशाबंदीची आयत अवतरीत झाल्या बरोबर एका क्षणात दारू सोडली. अशी सोडली की आज 1400 वर्षानंतरही त्या लोकांनी दारूला हात लावला नाही. जे लोक मुलींना जीवंत जमिनीमध्ये पुरत होते त्या लोकांनी मुलींना आपल्या संपत्तीतून वारसा हक्क देण्यास सुरूवात केली. विधवांच्या इद्दतीची मुदत संपण्यापूर्वीच त्यांना पुनर्विवाहाचे प्रस्ताव येवू लागले. मक्का शहरातून आलेल्या मुहाजीरांना मदीना येथील अन्सारनी अशी मदत केली की त्यांच्या त्यागाचे दुसरे उदाहरण आजपर्यंत सापडू शकलेले नाही. या 40 वर्षाच्या कालखंडानंतर सुद्धा उमवी, अब्बासी आणि उस्मानी खिलाफतीचा काळ जो की 3 मार्च 1924 रोजी संपला. आदर्श जरी नसला तरी आजच्या जागतिक लोकशाही पेक्षा (काही अपवाद वगळून) कितीतरी पटीने चांगला होता. 

इस्लामी व्याजमुक्त अर्थव्यवस्था, व्याजावर आधारित भांडवलशाही व्यवस्थेपेक्षा कितीतरी पटीने चांगली आहे. महिलांवरील अत्याचार रोखण्याची क्षमता इस्लामच्या परदा व्यवस्थेमध्ये आहे. याचा परिचय करून देण्यासाठी ईद मिलनचा कार्यक्रम घेतला जातो. थोडक्यात देशाला, देशाच्या संविधानाला, लोकशाहीला आणि कुटुंब व्यवस्थेला वाचवायचे असल्यास इस्लामशिवाय पर्याय नाही. हा संदेश जनतेपर्यंत पोहोचविण्यासाठी ईद मिलनच्या निमित्ताने संवाद साधला गेला पाहिजे. म्हणूनच जमाअते इस्लामी हिंदतर्फे ईद मिलनचे कार्यक्रम आयोजित केले जातात. 

- एम. आय. शेख

लातूर

द्वेषपूर्ण राजकारण करणाऱ्यांचा भारतात फूट आणि वैमनस्य असलेल्या राजकीय विचारधरा राबविण्याचा गेल्या दहा वर्षांपासून आटोकाट प्रयत्न सुरू आहे. या दहा वर्षांत केंद्रातील सत्ताधारी जनमत आपल्या बाजूने वळवण्यासाठी दिशाभूल करणारी माहिती पसरवत आहेत. अशा राजकारण्यांचा सर्वांत वादग्रस्त पैलू म्हणजे त्यांनी भारतीय मुस्लिमांना उपरे किंवा घुसखोर म्हणून चित्रित केले आहे. या वक्तव्यामुळे त्यांचा विभाजनवादी दृष्टिकोन अधोरेखित तर होतोच, शिवाय धार्मिक तणावही वाढतो, ज्यामुळे देशात ध्रुवीकरण आणि जातीय संघर्ष वाढतो. अशा प्रकारच्या विभाजनकारी डावपेचांमुळे भारताची एकता तर कमी होतेच, शिवाय भारताच्या धर्मनिरपेक्ष रचनेला आणि नागरिकत्वाच्या हक्कांनाही धोका निर्माण होतो.

अल्पसंख्याक, कनिष्ठ जाती आणि कामगारवर्गाला उपेक्षित करणारी भाजपची धोरणे आणि प्रशासकीय कारभार अनेकदा दिसून येतो. भारतीय मुस्लिमांविषयी द्वेषपूर्ण राजकारण्यांनी यापूर्वी आधी त्यांची तुलना ’कुत्र्याच्या पिल्लां’शी करणे आणि आता त्यांना ’घुसखोर’ ठरवणे, हे केवळ दूषित राजकारणाचे स्वरूप स्पष्ट करते. भारतीय राज्यघटनेच्या केंद्रस्थानी असलेल्या धर्मनिरपेक्ष आणि सर्वसमावेशक तत्त्वांकडे दुर्लक्ष करण्याची आणि कमकुवत करण्याची चिंताजनक प्रवृत्ती या टिप्पण्यांनी निदर्शनास येते.

भारतीय मुस्लिम देशाच्या जडणघडणीचा अविभाज्य भाग आहेत, लोकशाही प्रक्रियेत सक्रियपणे भाग घेतात आणि देशाच्या वाढीत आणि प्रगतीत महत्त्वपूर्ण योगदान देतात. समाजकार्य, विज्ञान, शिक्षण, इतिहास, संस्कृती, धर्म, भाषा, साहित्य अशा विविध क्षेत्रांत त्यांनी अमूल्य योगदान दिले आहे. भारताच्या वसाहतवादविरोधी लढ्यात आणि राष्ट्रउभारणीच्या प्रयत्नांमध्ये त्यांची भूमिका लक्षणीय राहिली आहे, ज्यात बहुतेकदा बलिदानाचा समावेश आहे ज्यामुळे देशाची अस्मिता, लोकाचार आणि नशीब आकारास मदत झाली आहे. दूषित विचारसरणीच्या राजकीय शक्तींनी ब्रिटिश वसाहतवादाशी हातमिळवणी केली. याउलट वसाहतवादविरोधी मुस्लिम नेत्यांनी केवळ सहभाग घेतला नाही आणि प्राणांची आहुती दिली नाही, तर आधुनिक घटनात्मक लोकशाही म्हणून भारताच्या धर्मनिरपेक्ष आणि वैज्ञानिक मूल्यांना आकार देण्यास मदत केली.

भारतीय मुसलमानांना घुसखोर ठरवून दूषित विचारसरणीच्या राजकारण्यांनी भारतीय राज्यघटनेचे पावित्र्य तर कमी केलेच, शिवाय भारताच्या वैविध्यपूर्ण वारशात मुस्लिमांनी दिलेल्या योगदानाची समृद्ध मांडणीही नाकारली. अशा प्रकारच्या वक्तव्यांमुळे भारतीय नागरिकत्वाची संकल्पना चव्हाट्यावर येण्याचा धोका तर आहेच, शिवाय राष्ट्रीय एकात्मतेला धक्का पोहोचविणारी विभाजनवादी कथाही कायम राहते. शिवाय, समता, धर्मनिरपेक्षता आणि राज्यघटनेतील अधिकारांची तत्त्वे जपणाऱ्या सर्व भारतीयांसाठी मोदींची वक्तव्ये अत्यंत आक्षेपार्ह आहेत. मुस्लिमांचा भारतीय लोकशाहीत तितकाच वाटा आहे जेवढे भारतातील इतर नागरिकांचा आहे.

दूषित विचारसरणी ही भारतीय राजकारण, समाज आणि संस्कृतीच्या जडणघडणीत घुसखोरी करणारी परकीय आयात आहे. अस्सल भारतीय मूल्यांचे प्रतिनिधित्व करण्याचा दावा करत असताना, भारताच्या समृद्ध आणि वैविध्यपूर्ण इतिहास, समाज आणि संस्कृतीपेक्षा तेथील जातीयवादी प्रवृत्ती आणि धार्मिक आणि वांशिक अस्मितेवर लक्ष केंद्रित करणे युरोपियन विचारसरणीशी अधिक साम्य आहे. भारताच्या बहुलवादी परंपरा आणि संमिश्र संस्कृतीतून बाहेर पडण्याऐवजी दूषित विचारसरणीची मुळे वांशिक राष्ट्रवाद, धार्मिक राष्ट्रवाद आणि वांशिक लोकशाही या युरोपीय संकल्पनांमध्ये सापडतात. दूषित राजकारणाच्या या आयात केलेल्या विचारसरणीने अनेकदा धार्मिक आणि सांस्कृतिक अल्पसंख्याकांच्या किंमतीवर भारतीय बहुलवादी अस्मितेला संकुचित, बहिष्कृत शब्दांत पुन्हा परिभाषित करण्याचा वारंवार प्रयत्न होत आहे.

जातीय तेढ निर्माण करून आणि फुटीरतावादी अजेंडा राबवून दूषित विचारसरणीचे राजकारणी आपला सत्ताआधार बळकट करण्याचा आणि लोकसंख्येच्या काही घटकांमध्ये पाठिंबा मिळवण्याचा प्रयत्न करतात. हा दृष्टिकोन केवळ भारताच्या धर्मनिरपेक्ष आणि लोकशाही तत्त्वांना कमकुवत करत नाही तर विविध समुदायांमध्ये अविश्वास आणि वैर वाढवून देशाची सामाजिक रचना उलगडण्याचा धोका आहे. शतकानुशतके भारतीय संस्कृतीचे वैशिष्ट्य असलेल्या बहुलतावादी विचारसरणीचा अशा विभाजनकारी विचारसरणी विरोध करीत आहेत, हे लक्षात घेणे आवश्यक आहे. भारताची ताकद विविधतेत आहे आणि अस्मितेची अखंड दृष्टी लादण्याचा कोणताही प्रयत्न देशाच्या लोकशाही मूल्यांच्या आणि सर्वसमावेशक वारशाच्या विरोधात आहे.

दूषित राजकारणाने वापरलेले डावपेच, त्यात मुस्लिमविरोधी प्रचार आणि दिशाभूल करणारी रणनीती यांचा समावेश आहे. फुटीरतावादी मुद्द्यांवर जनतेचे लक्ष केंद्रित करून आणि जातीय तेढ निर्माण करून द्वेषपूर्ण राजकारण करणारे नेते आपल्या प्रशासनातील अपयश आणि धोरणातील त्रुटींपासून लक्ष विचलित करू शकतात. भीतीचे आणि संशयाचे वातावरण निर्माण करून दूषित राजकारण धार्मिक आणि वांशिक अस्मितेला आवाहन करून आपला मतदार आधार भक्कम करण्याचा प्रयत्न करत आहे. अल्पसंख्याकांना, विशेषत: मुस्लिमांना ’परके’ म्हणून किंवा राष्ट्रीय अस्मिता आणि सुरक्षिततेला धोका म्हणून चित्रित करून लोकसंख्येच्या विशिष्ट घटकांमध्ये पाठिंबा मिळविणे हे या धोरणाचे उद्दिष्ट आहे.

दूषित विचारसरणी विविध समुदायांमध्ये अविश्वास आणि वैमनस्य निर्माण करून देशाच्या सामाजिक रचनेला कमकुवत करते. समृद्ध सांस्कृतिक, भाषिक आणि धार्मिक विविधतेचा उत्सव साजरा करणारी भारताची ताकद नेहमीच बहुलवादी मूल्ये राहिली आहे. अशा विचारसरणीचा विभाजनकारी अजेंडा भारतीय अस्मितेच्या संकुचित आणि बहिष्कृत दृष्टिकोनाला चालना देऊन ही विविधता नष्ट करण्याचा धोका आहे. विभाजनकारी मुद्दे आणि धार्मिक ध्रुवीकरणावर लक्ष केंद्रित केल्याने आर्थिक विकास, सामाजिक विषमता आणि पुरोगामी प्रशासकीय सुधारणांसारख्या देशासमोरील वास्तविक आव्हानांचा सामना केला जात नाही. सर्वसामान्य नागरिकांच्या दैनंदिन जीवनावर परिणाम करणाऱ्या मुद्द्यांपेक्षा प्रबळ अस्मितेच्या राजकारणाला प्राधान्य देऊन दूषित विचारसरणीचे राजकारण भारताच्या प्रगती आणि विकासात अडथळा आणते.

त्यामुळे दूषित राजकारण धार्मिक आणि वांशिक विभाजनाचा फायदा घेऊन अल्पकालीन निवडणूक लाभ देऊ शकते, त्याचे दीर्घकालीन परिणाम भारताच्या एकतेला, प्रगतीला आणि आंतरराष्ट्रीय स्थानाला घातक आहेत. सर्वसमावेशक प्रशासनापेक्षा विभाजनकारी डावपेचांना प्राधान्य देऊन दूषित विचारसरणी भारतीय समाजाची जडणघडण कमकुवत करते आणि भारताच्या अस्मितेचा अविभाज्य घटक असलेल्या लोकशाही मूल्यांना दुर्बल करते. चुकीची माहिती, धार्मिक ध्रुवीकरण आणि वंचित गटांना डावलले जाणे हे त्यांच्या विभाजनकारी दूषित राजकारणाचा एक भाग आहे. त्यांची नेतृत्वशैली आणि धोरणे भाजपच्या व्यापक वैचारिक चौकट प्रतिबिंबित करतात, जे इतरांच्या किंमतीवर समाजातील काही घटकांना प्राधान्य देते.

धर्म किंवा वांशिकतेच्या आधारे समाजाला उपेक्षित करणारी विभाजनवादी रणनीती अवलंबण्याऐवजी, एकता जोपासणे महत्वाचे आहे. राजकीय, सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक आणि आर्थिकदृष्ट्या भारताला विध्वंसक मार्गापासून दूर नेण्यासाठी सत्तापालट करण्याची हीच वेळ आहे कारण भारतातील प्रगती आणि समृद्धी धर्मनिरपेक्ष एकात्मतेवर अवलंबून आहे.

अल्लामा इक्बाल एके ठिकाणी म्हणतात की तत्त्वे आणि सचोटी नसलेले राजकारण अत्याचार आणि बर्बरता आणते आणि चांगुलपणा आणि न्याय दडपून टाकते. आजचे राजकारणी तथाकथित लोकशाहीचा आश्रय घेतात आणि त्याच्या नावाखाली आपल्या दुष्कृत्यांना वैध ठरवतात. आज कोणतीही लोकशाही केवळ सत्तेसाठी, सत्ता टिकविण्यासाठी आणि कोणत्याही प्रकारच्या विरोधकांना दूर ठेवण्यासाठी संघर्षाची कहाणी सांगते. राजकीय पक्ष हे कटू स्पर्धा आणि सत्तेच्या लोभाचे प्रतीक आहेत. नियम, कायदे आणि तत्त्वे वाऱ्यावर सोडली जातात आणि स्वार्थी उद्दिष्टे आणि हेतू कोणत्याही पद्धतीने साध्य केले जातात.

आजचे राजकारणी नैतिक मूल्ये आणि राजकारण वेगळे ठेवण्याचा प्रयत्न करतात कारण त्यांना माहीत आहे की सभ्यता अल्पकालीन उद्दिष्टांचा अवलंब करण्यास परवानगी देत नाही परंतु मूल्यांना प्राधान्य देते जेणेकरून एक चांगली नैतिक व्यवस्था आणि सामाजिक व्यवस्था प्रस्थापित होईल. स्वार्थासाठी नैतिक मूल्यांचा आणि तत्त्वांचा बळी दिला जात असल्याचे दिसून येते. जगातील बहुतांश भागांतील सध्याचे राजकीय वातावरण नैतिक भावनेपासून वंचित आहे; संधीसाधूपणा हा राजकारण्यांच्या श्रद्धेचा विषय बनला आहे.

- शाहजहान मगदूम

या जाहीरनाम्याचा निषेध करताना  नरेंद्र मोदी म्हणाले की, या जाहीरनाम्यावर (स्वातंत्र्यपूर्व) मुस्लिम लीगच्या विघटनकारी राजकारणाचा ठसा आहे आणि त्यावर डाव्या विचारसरणीचा प्रभाव आहे. हे ऐकून आरएसएसचे दुसरे सरसंघचालक एम.एस. गोळवलकर यांचे ते म्हणणे आठवले ज्यात ते म्हणतात, ’’हिंदू राष्ट्राला मुस्लिम, ख्रिश्चन आणि कम्युनिस्ट असे तीन अंतर्गत धोके आहेत’’ (संदर्भ ’बंच ऑफ थॉट्स’) यापैकी दोन गोष्टींवर भाजप वेळोवेळी विविध पातळ्यांवर चर्चा करत आहे आणि अजूनही चर्चा करत आहे. जातीयवाद हे भाजपचे प्रमुख शस्त्र आहे. 1937 च्या राज्य विधानसभेच्या निवडणुकांसाठी मुस्लिम लीगचा जाहीरनामा आणि निवडणूक कार्यक्रमात मुस्लिम अस्मितेशी संबंधित मागण्या होत्या आणि समाजातील दुर्बल घटकांच्या कल्याणासाठी सकारात्मक पावले उचलल्याचा उल्लेख नव्हता.

भाजपच्या आरोपांना प्रत्युत्तर देताना काँग्रेस अध्यक्ष मल्लिकार्जुन खरगे यांनी भाजप आणि मुस्लिम लीगचे पूर्वज एकमेकांचे सहयोगी असल्याचे बरोबरच सांगितले. सत्य हे आहे की धार्मिक राष्ट्रवादी गट - मुस्लिम लीग, हिंदू महासभा आणि आरएसएसमध्ये अनेक साम्य आहेत. वसाहतवादी भारतात होत असलेल्या बदलांना प्रतिसाद म्हणून या तीन संघटना समाजातील घटत्या घटकांनी स्थापन केल्या होत्या. ब्रिटिश भारतात, औद्योगिकीकरण, आधुनिक शिक्षणाचा प्रसार आणि न्यायव्यवस्था आणि नवीन प्रशासकीय व्यवस्थेची स्थापना तसेच दळणवळणाच्या साधनांच्या विकासामुळे अनेक नवीन वर्ग उदयास आले - कामगार वर्ग, आधुनिक सुशिक्षित वर्ग आणि आधुनिक उद्योगपती. त्यामुळे जुन्या शासक वर्गातील जमीनदार व राजे-नवाबांना धोका वाटू लागला. आपले सामाजिक-राजकीय-आर्थिक वर्चस्व संपुष्टात येईल, असे त्यांना वाटत होते.---(उर्वरित पान 2 वर)

नारायण मेघाजी लोखंडे, कॉम्रेड सिंगारावेलू आणि इतर अनेक उदयोन्मुख लोकांनी कामगारांना एकत्र केले. भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस आणि इतर अनेक पक्ष या वर्गांच्या राजकीय अभिव्यक्तीचे प्रतीक म्हणून उदयास आले. स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता ही या पक्षांची मूलभूत मूल्ये होती. जमीनदार आणि राजांच्या घसरत चाललेल्या वर्गाने यूनाइटेड पेट्रियोटिक असोसिएशनची स्थापना केली, जी ब्रिटिशांशी एकनिष्ठ होती. या वर्गांचा जाती आणि लिंगभेदावर पूर्ण विश्वास होता. कालांतराने ही संघटना विखुरली आणि त्यातून 1906 मध्ये मुस्लिम लीग आणि 1915 मध्ये हिंदू महासभा उदयास आली. सावरकरांनी त्यांच्या ‘‘एसेंशियल्स ऑफ हिंदुत्व’’ या पुस्तकात प्रतिपादन केले आहे की भारतात दोन राष्ट्रे आहेत - हिंदू राष्ट्र आणि मुस्लिम राष्ट्र. यातून प्रेरित होऊन 1925 मध्ये स्थापन झालेल्या आरएसएसने हिंदु राष्ट्राचा अजेंडा स्वीकारला तेव्हा लंडनमध्ये शिकणाऱ्या काही मुस्लिम लीग समर्थकांनी ’पाकिस्तान’ हा शब्द तयार केला. या दोन्ही प्रवाहांच्या समर्थकांनी अनुक्रमे हिंदू राजे आणि मुस्लिम राजे-नवाबांचा काळ हा देशाच्या इतिहासाचा सुवर्ण आणि महान काळ मानला. या दोघांनी स्वातंत्र्य चळवळीत इंग्रजांना पूर्ण साथ दिली. त्यांची रणनीती अशी होती की ब्रिटिशांसोबत मिळून त्यांना त्यांच्या शत्रूंचा (हिंदू किंवा मुस्लिम) सामना करायचा होता. हिंदू राष्ट्रवादाचे प्रमुख आधारस्तंभ सावरकर यांनी अहमदाबाद येथील हिंदू महासभेच्या 19व्या अधिवेशनाला संबोधित करताना म्हटले होते, आजचा भारत हे दुसरे एकसंध राष्ट्र म्हणून मानले जाऊ शकत नाही. उलट येथे हिंदू आणि मुस्लिम अशी दोन प्रमुख राष्ट्रे आहेत. आरएसएस चे अनौपचारिक मुखपत्र ’ऑर्गनायझर’ ने लिहिले, ..हिंदू हे भारतातील एकमेव राष्ट्र आहे आणि आपली राष्ट्रीय रचना या भक्कम पायावर घातली गेली पाहिजे...हे राष्ट्र हिंदू, हिंदू परंपरा, संस्कृती, कल्पना आणि महत्वाकांक्षा यावर उभारले जाईल.  

मुस्लिम लीग आणि हिंदू महासभेने 1939 मध्ये बंगाल, सिंध आणि उत्तर-पश्चिम सरहद्द प्रांतात संयुक्त सरकारे स्थापन केली. सिंधमध्ये मुस्लीम लीगने विधीमंडळात पाकिस्तान निर्मितीच्या समर्थनार्थ ठराव मांडला तेव्हा हिंदू महासभेचे सदस्य गप्प राहिले. सुभाषचंद्र बोस यांनी जर्मनीतून प्रसारित केलेल्या आपल्या निवेदनात मुस्लिम लीग आणि हिंदू महासभा या दोघांनाही ब्रिटिश सरकारविरुद्धच्या आंदोलनात सहभागी होण्याचे आवाहन केले. ते दोघे आणि आरएसएस 1942 च्या भारत छोडो आंदोलनापासून दूर राहिले. सावरकरांनी इंग्लंडला दुसरे महायुद्ध जिंकण्यासाठी सर्वतोपरी मदत केली. ते म्हणाले, प्रत्येक गावात आणि प्रत्येक शहरात हिंदू महासभेच्या शाखांनी हिंदूंना (ब्रिटिश) लष्कर, नौदल आणि हवाई दल आणि लष्करी उपकरणे तयार करणाऱ्या कारखान्यांमध्ये सामील होण्यासाठी सक्रियपणे प्रोत्साहित केले पाहिजे. ज्या वेळी सुभाष बोस यांची आझाद हिंद फौज ब्रिटीश सैन्याशी लढत होती, त्या वेळी सावरकर ब्रिटिश सैन्याला मदत करत होते.

हिंदू महासभा आणि मुस्लीम लीग हे दोन्ही पक्ष इंग्रजांच्या हिताचे समर्थन करत होते हे स्पष्ट आहे. सुभाषचंद्र बोस यांचा या दोन्ही संघटनांच्या जातीय राजकारणाला कडाडून विरोध होता आणि ब्रिटिशांविरुद्धच्या लढ्यात सहभागी होण्याच्या बोस यांच्या आवाहनाकडे दोघांनीही लक्ष दिले नाही. जनसंघाचे संस्थापक श्यामा प्रसाद मुखर्जी, जे बंगालच्या मुस्लिम लीगच्या युती सरकारमध्ये मंत्री होते, त्यांनी व्हाइसरॉयला पत्र लिहून 1942 च्या चळवळीवर नियंत्रण ठेवण्याची मागणी केली आणि बंगालमध्ये चळवळ चिरडली जाईल याची खात्री करण्याचे आश्वासन दिले. 26 जुलै 1942 रोजीच्या त्यांच्या पत्रात त्यांनी लिहिले, काँग्रेसने सुरू केलेल्या कोणत्याही व्यापक आंदोलनामुळे प्रांतात जी परिस्थिती उद्भवू शकते त्याबद्दल आता मी काही सांगू इच्छितो. सध्या सत्ता असलेल्या कोणत्याही सरकारने युद्धाच्या या काळात सामान्य लोकांना भडकवण्याच्या कोणत्याही प्रयत्नांना विरोध केला पाहिजे, ज्यामुळे अंतर्गत गडबड होऊ शकते आणि असुरक्षिततेचे वातावरण निर्माण होऊ शकते. सुभाषचंद्र बोस यांच्याप्रमाणेच आंबेडकरांनीही मुस्लिम राष्ट्रवाद आणि हिंदू राष्ट्रवाद या विचारधारा एका चौकटीत ठेवल्या. 1940 मध्ये प्रकाशित झालेल्या त्यांच्या पाकिस्तान किंवा भारताचे विभाजन या पुस्तकात त्यांनी लिहिले आहे की, हे विचित्र वाटेल पण श्री सावरकर आणि श्रीमान जिना हे एक राष्ट्र विरुद्ध दोन राष्ट्रांच्या मुद्द्यावर एकमेकांच्या विरोधात न राहता एकमेकांशी मैत्रीपूर्ण होते. दोघेही सहमत आहेत - फक्त सहमत नाहीत तर आग्रही आहेत - की भारतात दोन राष्ट्रे आहेत - एक मुस्लिम राष्ट्र आणि दुसरे हिंदू राष्ट्र. 

दलित लोकांच्या हिताच्या चर्चा भाजप-आरएसएसला मान्य नाहीत, कारण ते त्यांच्या हिंदु राष्ट्र अजेंड्याच्या विरोधात आहेत, यात नवल नाही. पाकिस्तान या मुस्लिम राष्ट्रातील वंचित वर्गाची काय अवस्था आहे, हे आपल्या सर्वांसमोर आहे. काँग्रेसच्या आशावादी जाहीरनाम्यावर मोदींनी केलेली टीका त्यांच्या वैचारिक पूर्वजांच्या विचारसरणीशी सुसंगत आहे. 

- राम पुनियानी

(मूळ इंग्रजी लेखाचा हिंदी अनुवाद अमरीश हर्देनिया केला तर हिंदीचा मराठी अनुवाद बशीर शेख यांनी केला.) 

लेखक आयआयटी मुंबई येथे शिकवतात आणि 2007चे राष्ट्रीय सांप्रदायिक सौहार्द पुरस्कार प्राप्तकर्ता आहेत)

वनस्पती संसाधनांचा वापर

अन्न या मुलभूत गरजेची पुर्तता वनस्पती करतात. गहू, तांदूळ, मका, हरभरा, बटाटा, रताळे, ऊस यांसारख्या अन्न पिकांचे आकारविज्ञान, शरीरशास्त्र, साठवलेल्या अन्नधान्याच्या सूक्ष्म-रासायनिक चाचण्या यामध्ये अभ्यासल्या जातात. जनावरांसाठी चारा किंवा चाऱ्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या ज्वारी, बाजरी, लसूणघास, मका इ. पिकांचाही अभ्यास यात केला जातो. वनस्पती तंतू आणि धागे म्हणून वापरल्या जाणाऱ्या कापूस, ताग, बरू किंवा घाघरू, नारळाच्या जटा, सांवरी किंवा सिल्क कॉटन यांसाठी योग्य रंग पद्धती वापरून संपूर्ण तंतूंचे आकारशास्त्र आणि सूक्ष्म शरीरशास्त्र सुद्धा याच शाखेत येते. औषधी वनस्पतींमध्ये कोरफड, तुळस, कडुलिंब, अश्वगंधा, अडुळसा आणि सुगंधी वनस्पतींमध्ये गुलाब, मोगरा, पुदिना, निलगिरी यांसारख्या वनस्पती शिकवल्या जातात. मोहरी, भुईमूग, सोयाबीन, नारळ, सूर्यफूल, एरंडी या तेलबिया तसेच डिंक, राळ, टॅनिन, रंग उत्पादन करणारी झाडे, इंधन आणि लाकडी वस्तूंच्या उत्पादनासाठी लागवडीच्या झाडांचा अभ्यास येथे केला जातो.

याबाबतीत कुरआनमध्ये अध्याय ताहाच्या आयत ५३ मध्ये म्हटले आहे,

"तोच, ज्याने तुमच्यासाठी जमिनीची चादर अंथरली, आणि तिच्यात तुमच्यासाठी चालण्यास मार्ग बनविले, व वरून पर्जन्यवृष्टी केली, मग त्याद्वारे अनेक जातीच्या वनस्पती निर्माण केल्या."

या आयतीचे स्पष्टीकरण देताना भाष्यकार मौलाना मुफ्ती मुहम्मद शफी (त्यांच्यावर अल्लाहची कृपा असो) यांनी आपल्या मआरिफुल कुरआन या ग्रंथात  'अज्वाजम्-मिन्-नबातिन शत्ता' म्हणजे 'विविध वनस्पतींच्या अनेक जोड्या' असा उल्लेख केला आहे. याचे तात्पर्य म्हणजे अल्लाहने इतक्या प्रकारच्या वनस्पती निर्माण केल्या आहेत की त्यांची मोजणी आणि सर्वेक्षण मानवाला शक्य नाही. मग प्रत्येक वनस्पती, जसे औषधी वनस्पतींची फूले, फळे, झाडाची साल यांमध्ये असे गुणधर्म ठेवले आहेत की वैद्यकीय शास्त्रज्ञ आणि औषध शास्त्रज्ञ आश्चर्यचकित आहेत. कित्येक वर्षांपासून यावर संशोधन चालू असतानाही हे कोणीही सांगू शकत नाही की हा अंतिम प्रबंध आहे आणि आता यापेक्षा जास्त कोणी लिहू शकणार नाही. वर नमूद केल्याप्रमाणे मौलाना पुढे लिहितात की या सर्व विविध प्रकारच्या वनस्पती माणसासाठी, त्याच्या पाळीव प्राण्यांसाठी आणि वन्य प्राण्यांसाठी अन्न किंवा औषध आहेत. त्यांच्या लाकडाचा वापर माणूस घरे बांधण्यासाठी आणि हजारो घरगुती वस्तू बनवण्यासाठी करत असतो. या सर्व वस्तू योगायोगाने निर्माण झाल्यात का? कुरआनमध्ये नैसर्गिक संसाधनांचा ज्या ज्या ठिकाणी उल्लेख आला आहे तिथे त्या निसर्गकर्त्याच्या अस्तित्वाची जाणीव करून दिली गेली आहे जो एकमेव आहे. त्या अस्तित्वाला जाणणे हे माणसाचे कर्तव्य आहे.

(क्रमशः)

- डॉ. हर्षदीप बी. सरतापे

मो. ७५०७१५३१०६

एकदा हजरत अब्दुल्लाह बिन उमर यांना सांगण्यात आले की आम्ही जेव्हा अधिकारी आणि सत्ताधारी लोकांकडे जातो तेव्हा जे काही बोलतो, करतो आणि त्यांच्याकडून निघाल्यानंतर दुसरेच काही बोलत असते. अब्दुल्लाह इब्न उमर म्हणाले, की आम्ही प्रेषित मुहम्मद (स.) यांच्या काळात याला दांभिकपणा म्हणत होतो. तसे पवित्र कुरआनात सुद्धा अशा व्यवहाराला दांभिकपणाच म्हटले गेले आहे.

“आम्ही जेव्हा श्रद्धावानांकडे जातो तेव्हा त्यांना सांगतो की आम्ही श्रद्धा धारण केली आहे, तेच जेव्हा आपल्या सैतानांकडे जातात तेव्हा म्हणतात की आम्ही तर तुमच्याच बरोबर आहोत. त्यांची तर आम्ही थट्टा करत होतो.” (पवित्र कुरआन-२)

प्रेषित मुहम्मद (स.) यांच्या शिकवणींमध्ये अशा लोकांविषयी फार कठोर शब्दांत वर्णन केलेले आहे. असे म्हटले आहे की कयामतच्या दिवशी दुटप्पी माणसाची अवस्था सर्वांत वाईट होईल.

दुसऱ्या एका हदीसमध्ये असे सांगितले आहे की जो माणूस या जगात दुतोंडी असेल कयामतच्या दिवशी त्याच्या तोंडात दोन जिभा असतील.

दुसऱ्याच्या बाबतीत खोटे विचार बाळगण्याचा असा परिणाम होतो की अशा माणसाला दुसऱ्याच्या प्रत्येक कार्यात उणिवा आढळतात आणि कोणत्याही कार्यात त्याला सौंदर्य दिसत नाही. दुसऱ्या लोकांकडल्या वाह्यात अशा गोष्टी सांगत असतो आणि म्हणून अशा लोकांना त्याची रीत पसंत पडत नसल्याने ते त्याच्यापासून संबंध तोडून टाकतात ज्यामुळे आपसात द्वेष आणि शत्रुत्व निर्माण होते. अल्लाहने ताकीद दिली आहे की हे श्रद्धावंत लोक हो, दुसऱ्याविषयी चुकीचे विचार बाळगू नका, हा गुन्हा आहे. (पवित्र कुरआन-हुजुरात:२)

(शिबली नोमानी, सीरतुन्नबी खंड-६)

- संकलन : सय्यद इफ्तिखार अहमद

(३०) तुझा पालनकर्ता ज्याच्यासाठी इच्छितो, विपूल उपजीविका करतो आणि ज्याच्यासाठी इच्छितो तंग करतो, तो आपल्या दासांच्या स्थितीची खबर ठेवणारा आहे आणि त्यांना पाहत आहे. 

(३१) आपल्या संततीला दारिद्र्याच्या भीतीने ठार करू नका. आम्ही त्यांनाही उपजीविका देऊ  आणि तुम्हालासुद्धा. वस्तुत: त्यांना ठार करणे एक मोठा अपराध आहे. 

(३२) व्यभिचाराच्या जवळपास फिरकू नका, ते फार वाईट कृत्य आहे आणि अत्यंत वाईट मार्ग. 

(३३) कोणाचीही हत्या करू नका जिला अल्लाहने निषिद्ध ठरविले आहे, परंतु न्याय व सत्यानिशी आणि जी व्यक्ती अन्यायाने ठार केली गेली असेल तिच्या वारसास आम्ही किसास (बदला) च्या मागणीचा हक्क दिला आहे.^१३ म्हणून त्याने हत्येसंबंधी मर्यादा ओलांडू नये^१४ त्याला मदत दिली जाईल.^१५

१२) ‘हात बांधून घेणे’ ही कंजूसपणासाठी उपमा आहे व हात मोकळे सोडण्याने वायफळ खर्च अभिप्रेत आहे.  

१३) मूळ शब्द ‘त्याच्या वलीला आम्ही सुल्तान प्रदान केले आहे’ असे आहेत. सुल्तानने या ठिकाणी ‘प्रमाण’ अभिप्रेत आहे ज्याच्या आधारे तो किसास (बदला) ची मागणी करू शकतो.  

१४) हत्या करण्यात मर्यादा ओलांडण्याचे अनेक प्रकार असू शकतात व त्या सर्वांची मनाई आहे. उदा. सुडाच्या आवेशात अपराध्याशिवाय इतरांनाही ठार करणे, किंवा अपराध्याला यातना देऊन मारणे, अथवा ठार केल्यानंतर त्याच्या शवावर राग काढणे, अथवा खुनाचा मोबदला वसूल केल्यानंतर पुन्हा त्याला ठार करणे, इ.  

१५) त्या वेळपर्यंत इस्लामी राज्य प्रस्थापित झाले नव्हते म्हणून, त्याला मदत कोण करील या गोष्टीचा उलगडा केलेला नाही. हिजरतनंतर जेव्हा इस्लामी राज्य प्रस्थापित झाले तेव्हा त्याला मदत करणे त्याच्या मित्रांचे किंवा त्याच्या जातबिरादरीचे काम नव्हे तर इस्लामी राज्य व त्याच्या न्यायसंस्थेचे काम आहे, असे निश्चित केले गेले. कोणत्याही व्यक्तीला अगर समूहाला स्वत:च सूड घेण्याचा अधिकार नाही तर हे अधिकारस्थान इस्लामी राज्याचे आहे की न्याय मिळविण्यासाठी त्याची मदत मागितली जावी.

मुस्लिमांसाठी ‘पाच न्याय’ मागण्या - शिक्षण, आरक्षण, संरक्षण, प्रतिनिधित्व व विकास

शिक्षण 

कोणत्याही समाजाची प्रगती शिक्षणाशिवाय अशक्य आहे. हे इस्लामनेही अधोरेखित केलेले आहे. परंतु आज मुस्लिम समाज शिक्षणाच्या बाबतीत अतिशय पाठीमागे पडलेला दिसून येतो. याबाबती समाजाने आधुनिक काळाशी जोडून घ्यावे लागेल. समाजातील बऱ्याच मुलांचे शिक्षण हे मदरशातून होते. हे आधुनिकतेशी न जुळणारे आहे.  काही मुले उर्दू भाषेतून शालेय शिक्षण घेतात. परंतु या भाषेतून उच्च शिक्षणाच्या संधी कमी आहेत. मुलींना ‘तहजीब’ च्या नावाखाली उर्दू शिक्षणात घातले जाते. त्यामुळे ही मुले उच्च शिक्षणातून बाहेर पडतात. मुलांना इतर समाजातील मुलांबरोबर सहशिक्षण शाळेपासून उच्च व व्यावसायिक शिक्षणापर्यंत मोफत मिळणे गरजेचे आहे. मुलींच्या उच्च शिक्षणावर विशेष लक्ष देणे गरजेचे आहे. यासाठी शिष्यवृत्ती देऊन शिक्षण प्रवाहात टिकवणे जरुरी आहे. एमपीएससी, यूपीएससी, इतर व्यावसायिक स्पर्धा परीक्षांच्या तयारीसाठी मुलांना बार्टी, सारथी, महाज्योती सारख्या शिक्षण सुविधा मुस्लिम समाजांतील मुलांनाही मिळणे गरजेचे आहे.

आरक्षण 

इतर समाजाच्या बरोबरीने प्रगती व्हावी या दृष्टीने मुस्लिम समाजास शिक्षण व नोकरी मध्ये आरक्षण असणे अत्यावश्यक आहे. ओबीसी व इतर वर्गातील आरक्षणा बरोबरच इतर सर्व समाजास पाच टक्के आरक्षण देणे गरजेचे आहे. यापूर्वी महाराष्ट्र सरकारने पाच टक्के आरक्षण मंजूर केले होते व ते कोर्टानेही योग्य व न्याय असलेचा निर्णय दिला होता. याबाबतीत येणाऱ्या सरकारने तातडीने अंमलबजावणी करणे आवश्यक आहे. त्यामुळे मुस्लिमांना इतर समाजाच्या बरोबरीने येण्यास मदत होईल. ज्यामुळे शिक्षण घेणाऱ्या मुलांना व बेरोजगार तरुणांना योग्य न्याय मिळेल.

संरक्षण 

आज सर्वात ज्वलंत आणि ऐरणीवर आलेला मुस्लिमांच्या सुरक्षेचा मुद्दा आहे. आज सामाजिक, राजकीय परिस्थिती इतकी स्फोटक झालेली आहे की कोणत्याही कारणास्तव, कोठेही, कांहीही घडू शकते. मुस्लिमांबद्दल इतर धर्मियांमध्ये इतके विष पेरून ठेवले आहे की अगदी शिल्लक कारणांनी सुद्धा तणावपूर्ण व दंगल सदृश्य वातावरण तयार होते. यातून मुस्लिमांची घरे, वाहने, मदररसे, उद्योग, व्यापार यावर हल्ले होत आहेत. प्रसंगी यातून निष्पापांना आपला जीवही गमवावा लागतो. ही एक प्रकारे माणुसकीची हत्याच म्हणावी लागेल. मॉबलिंचिंग सारखी घटना म्हणजे कायदा हातात घेऊन जोपासलेली एक क्रूर रानटी संस्कृतीच म्हणावी लागेल. दलित, मुस्लिम, आदिवासी यांना अमानुषपणे छळणे व त्यांच्यावर अत्याचार करणे, त्यांच्या डोक्यावर वर मुतणारी ही कोणती संस्कृती आपण रुजवतो आहे? बलात्कार, दंगली करणाऱ्यांचे सत्कार होत आहेत. अक्षरशः माणुसकीला काळीमा फासणाऱ्या या घटना आहेत. अनेक वेळा संविधानिक पदावर बसलेली मंडळीच या गोष्टींना खत पाणी घालत आहेत व अशा गोष्टींना प्रोत्साहन देत आहेत. मुस्लिमांचे जगणे आणि जीवनच डावावर लागल्यासारखे झाले आहे. जीवन मरणाचा प्रश्न त्यांचे समोर उभा राहिलेला आहे. अशा परिस्थितीत त्यांना कायदेशीर संरक्षण मिळणे गरजेचे आहे. याबाबतीत ‘जातीय धार्मिक द्वेष व दंगल विरोधी कायदा’ करणे सर्वात प्राधान्याचा मुद्दा आहे.

प्रतिनिधित्व 

मुस्लिमांना शिक्षण व नोकऱ्यांमध्ये योग्य न्याय वाटा मिळालाच पाहिजे. परंतु लोकशाही व्यवस्थेमध्ये अनेक लोकशाही संस्था व शासन पुरस्कृत सामाजिक संस्था कार्यरत आहेत. मुस्लिम समाज लोकसंख्येच्या दृष्टीने सर्वात मोठा अल्पसंख्याक समाज आहे. त्यांना वेगवेगळ्या लोकशाही व शासन संस्थांमध्ये योग्य व न्याय प्रतिनिधित्व मिळणे गरजेचे आहे. तरच त्यांच्या सामाजिक, सांस्कृतिक गोष्टींचे हक्क, अधिकारांचे यथायोग्य संरक्षण व जतन होईल. शासन, प्रशासन, न्यायव्यवस्था, शिक्षण, पोलीस, संरक्षण, राजकारण तसेच शासन पुरस्कृत संस्था, कला, साहित्य संस्कृती अशा सर्वच क्षेत्रांमध्ये त्यांना योग्य व न्याय प्रतिनिधित्व मिळाले पाहिजे. तरच खऱ्या अर्थाने लोकशाहीचे संरक्षण व सर्वसमावेशी होईल. आज उघड उघड सर्वच क्षेत्रांमध्ये मुस्लिमांना डावलले जात आहे. राजकारणामध्ये तर मुस्लिमांना अस्पृश्य ठरवले आहे. त्यांना पाठिंबा देणाऱ्यांना देशद्रोही समजले जाते. काही राजकीय पक्ष त्यांची मते नको म्हणण्यापर्यंत मजल गेलेली आहे. बीजेपी सारख्या सर्वात मोठ्या पक्षाचा संसदेमध्ये एकही मुस्लिम प्रतिनिधी असू नये ही खरेच सोचनीय गोष्ट आहे. त्यामुळे मुस्लिमांना लोकशाही संस्था व इतर शासन पुरस्कृत संस्थांमध्ये योग्य व न्याय प्रतिनिधित्व मिळणे गरजेचे आहे.

विकास 

लोककल्याणकारी राज्यव्यवस्थे-मध्ये समाजाच्या प्रत्येक समाज घटकांचा कशाप्रकारे सर्वांगीण विकास करता येईल हे पाहिले पाहिजे. हीच लोकशाही संस्कृती व व्यवहार आहे. याबाबतीत मुस्लिमांनाही त्यांच्या हक्काचा वाटा मिळाला पाहिजे. यापूर्वी मुस्लिमांच्या सामाजिक परिस्थितीचा अभ्यास अनेक आयोग व विशेष समितींद्वारे केलेला आहे. यामध्ये केंद्रीय स्तरावर मुख्यतः न्यायमूर्ती सच्चर आयोग व रंगनाथ मिश्रा समिती यांचे सर्वेक्षण अहवाल आहेत. महाराष्ट्र राज्य पातळीवर डाॅ. मेहमदुर रहेमान कमिटीनेही मुस्लिमांच्या परिस्थितीचा अभ्यास केलेला आहे. या सर्वांमधून मुस्लिमांचे मागासलेपण अधोरेखित झालेले आहे. मुस्लिमांची सर्व क्षेत्रातील एकंदरीत परिस्थिती दलितांपेक्षाही वाईट असल्याचे नमूद करण्यात आलेले आहे. त्यादृष्टीने या अभ्यास अहवालांमध्ये मुस्लिमांच्या विकास व सुरक्षेसाठी अनेक शिफारशी केलेल्या आहेत. परंतु केंद्राने व राज्यानेही याबाबतीत गांभीर्याने कोणतेही पाऊल उचलले नसल्याचे खेदाने नमूद करावे लागत आहे. शिक्षण, नोकरी बरोबरच मुस्लिमांचे उद्योग, लघुउद्योग, स्वयंरोजगार, व्यापार, शेती, राहणीमान, आरोग्य, सार्वजनिक सोई सुविधा, बँकांचे अर्थसहाय्य तसेच अशाच इतर अनेक बाबींमध्ये मुस्लिमांच्या विकासाचा टक्का घसरलेला आहे. याबाबतीत मुस्लिमांचे सर्वांगीण विकासाचे दृष्टीने योग्य व न्याय कार्यक्रम हाती घेणे गरजेचे आहे.

मुस्लिमांची राजकीय भूमिका, कार्यक्रम व मागण्या संदर्भात केलेले लिखाण फार तपशिलात न जाता त्रोटक व ढोबळ स्वरूपात केलेले आहे. याबाबतीत सविस्तरपणे चर्चा व मांडणी करता येईल. सर्वसामान्यांना संघटित करण्याची दृष्टीने एक विचार, भूमिका, कार्यक्रम व मागण्या कोणत्या असाव्यात? या उद्देशाने सदरचे लिखाण केलेले आहे. लोकशाही चळवळ व संस्कृती मजबूत करून त्यामध्ये सर्व समाज घटकांचे हक्क, अधिकार व हीत कसे जपता येईल या दृष्टीने तत्वविचार व कृती कार्यक्रम राबवणे अत्यंत जरुरीचे आहे. मुस्लिमांनी वरील विचारांशी द्रोह न करता सच्चा, प्रामाणिक व निष्ठेने कार्य करणाऱ्या प्रतिनिधींची निवड करावी. याबाबतची पक्की हमी व गॅरंटी त्यांचेकडून घ्यावी. मुस्लिमांची मते घेऊन पुन्हा त्यांचेच विरोधी विचारांच्या मर्कटलिला मध्ये सामील होणारा नसावा. स्वतःचा स्वार्थ व भ्रष्टाचार लपविण्यासाठी कोणत्याही राजकीय तडजोडी करणारा व आपल्या विचारांना तिलांजली देणारा नसावा. आपले आणि समाजाचे हीत व कल्याण करणारा असावा. आपणही स्वातंत्र्य, लोकशाही व संविधानाच्या विचारांशी कोणतीही तडजोड न करता दृढनिश्चयाने मतदान करावे.

(उत्तरार्ध)

- शफीक देसाई

सामाजिक कार्यकर्ते 

देशबांधवांसाठी काहीही करू शकत नसल्यामुळे तुरुंगात त्यांना काळजी वाटत होती. इंग्रजांविरुद्ध सूड उगवण्याची त्यांची योजना होती. आपले ध्येय गाठण्यासाठी त्यांनी काळजीपूर्वक योजना आखली. त्यांनी आपल्या संतुलित वर्तनाने तुरुंग अधिकाऱ्यांना विश्वासात घेतले आणि सहकैद्यांचे केस कापण्याच्या कामासाठी नियुक्ती मिळवली. मोहम्मद शेर अली यांना केस कापण्यासाठी वापरण्यात येणारी सामग्री देण्यात आली होती, ज्यामध्ये एक धारदार चाकू होता, जो त्यांना शत्रूचा बदला घेण्यासाठी वापरायचा होता. ते संधीची वाट पाहत असताना, द ब्रिटीश व्हाईसरॉय लॉर्ड मेयो यांनी ८ फेब्रुवारी १८७२ रोजी अंदमान तुरुंगाला भेट दिली. ते ब्रिटिश अधिकारी लॉर्ड मेयोच्या आगमनाची बदला घेण्यासाठी आतुरतेने वाट पाहत होते. व्हाईसरॉय तुरुंगाच्या कक्षांची पाहणी करत असताना शेर अली यांनी अचानक उडी मारली आणि व्हाईसरॉयवर चाकूने हल्ला केला. अशा प्रकारे त्यांनी काही क्षणांतच व्हाईसरॉयचा वध केला.

नंतर त्यांनी खटल्यात उघडपणे आपला गुन्हा कबूल केला आणि म्हणाले, “मी जेव्हा माझ्या देशाच्या स्वातंत्र्याच्या चळवळीत उतरलो तेव्हा मी माझ्या आयुष्यावर सर्व आशा सोडल्या होत्या. मी निदान आमच्या एका शत्रूला तरी संपवू शकलो. मी माझे कर्तव्य पार पाडू शकलो. तुम्ही सर्व जण ईश्वराच्या दरबारातील माझ्या उदात्त कर्तव्याचे साक्षीदार व्हाल.” व्हाईसरॉयच्या हत्येसाठी मोहम्मद शेर अली यांना पुन्हा फाशीची शिक्षा झाली. फाशी देण्यापूर्वी शेर अली यांनी सांगितले की, “मला त्याच्या कृत्याबद्दल पश्चात्ताप होत नाही, उलट अभिमान वाटतो”. त्यांना ११ मार्च १८७२ रोजी वायपर बेटावर फाशी देण्यात आली. इतिहासकार शांतीमोय रॉय यांनी त्यांना भावपूर्ण आदरांजली वाहताना म्हटले की, “शहीद मोहम्मद शेर अली हे त्यांच्या शौर्य, देशप्रेम आणि देशासाठीच्या वचनबद्धतेने प्रेरित होऊन इंग्रजांविरुद्ध लढणाऱ्या क्रांतिकारकांच्या पुढच्या पिढीसाठी आदर्श बनले होते.”

लेखक : सय्यद नसीर अहमद

भाषांतर : शाहजहान मगदुम

अरबी भाषेतून उगम पावलेला “ईद” हा शब्द मेजवानी, उत्सव आणि वारंवार येणाऱ्या आनंदाचा प्रसंग दर्शवितो. फित्र म्हणजे उपवासाचा समारोप. ईद-उल-फित्र हा एक वार्षिक उत्सव आहे जो रमजानच्या शेवटी नवीन आनंद आणतो, उपवास महिन्याच्या समाप्तीचे प्रतीक आहे. ईदचा सण मुस्लिमांमध्ये आनंद, सामाजिक सलोखा आणि करुणा आणतो. जीवनाचे ओझे हलके करणाऱ्या सणासुदीच्या उत्सवांद्वारे त्यांची एकता दर्शवितो.

ईद हा एक पवित्र उत्सव आहे. जेव्हा मुस्लिम एकत्र येतात आणि दान, दया, सौहार्द आणि बंधुत्वाची वचने देऊन एकमेकांना मिठी मारतात. हा सण आनंदी राहण्यासाठी नाही तर इतरांना आनंदी करण्यासाठी आणि त्यांच्या इच्छा जोपासण्यासाठी आहे. जगभरातील इस्लामी समुदाय त्यांना मिळालेल्या प्रत्येक गोष्टीबद्दल अल्लाहप्रती कृतज्ञता व्यक्त करतो. ईद साजरी करण्याच्या दिवशी मुस्लिम गरजूंना भेटवस्तू देतात आणि मोठ्या आपुलकीने आणि आनंदाने ईद साजरी करतात. शिवाय ईदगाह किंवा जामा मस्जिदसारख्या ठिकाणी शेकडो-हजारोंच्या संख्येने एकत्र येऊन नमाज पठण करतात.

नुकतेच मुस्लिम बांधवांनी जी ईद साजरी केली, तिला ईद-उल-फित्र म्हणतात, याचा शाब्दिक अर्थ ‘उपवास तोडण्याचा सण’ असा होतो. रमजान महिन्याच्या अखेरीस आणि चांद्रवर्षाचा दहावा महिना शव्वालच्या पहिल्या दिवशी हा सण साजरा केला जातो. हे सामाजिक व्यवहाराच्या रूपातील इस्लामी श्रद्धेची आठवण करून देते. ईद-उल-फित्रच्या आधी मुस्लिम बांधव रमजान महिन्यात उपवास करतात. (रमजान महिन्यात उपवास करणे म्हणजे केवळ अन्नत्याग करणे नव्हे. किंबहुना इस्लाममध्ये बेकायदेशीर असलेल्या सर्व प्रकारच्या प्रथांपासून दूर राहण्याचे हे प्रतीक आहे). उपवासाचा अरबी शब्द ‘सौम’ आहे ज्याचा अर्थ संयम असा होतो. रमजानच्या काळात दिवसा अन्न-पाण्यापासून दूर राहिल्याने मुस्लिमांना जबाबदारीच्या भावनेने जीवन जगायचे आहे, याची आठवण होते. त्यांना स्वतःला आठवण करून द्यावी लागेल की, सध्याच्या जगात, त्यांना चांगुलपणाचे, सदाचाराचे आणि कृपेचे जीवन स्वीकारावे लागेल आणि अल्लाहच्या उपासनेसाठी स्वतःला पूर्णपणे समर्पित करावे लागेल.

ईदपूर्व काळात मुस्लिम जेव्हा सणासाठी वस्तू खरेदी करण्यासाठी मार्केटमध्ये जातात, तेव्हा ते आपल्या सहकारी बांधवांना आणि इतर लोकांना भेटतात तेव्हा त्याचे रूपांतर सामाजिक उत्सवात होते. त्यामुळे ईद-उल-फित्रच्या प्रत्येक उपक्रमाचे रूपांतर सामाजिक उपक्रमात होते. या अर्थाने हे निरीक्षण कधी प्रत्यक्ष तर कधी अप्रत्यक्षपणे मुस्लीम सणाऐवजी मानवी उत्सवात रूपांतरित होते.

जर ईद-उल-फित्र खऱ्या अर्थाने साजरी केली गेली तर ती संपूर्ण समुदायाला ऊर्जा देईल, लोकांना सौहार्द आणि कृतज्ञतेने एकत्र आणेल. त्यामुळे त्याला “मानवजातीचा सण” म्हणता येईल. ईद-उल-फित्र हा जागतिक मुस्लिमांसाठी चांगल्या कृत्यांना गती देण्यासाठी आणि वाईट कृत्ये कमी करण्यासाठी प्रशिक्षण कालावधीनंतर येतो, ज्यावर आनंद साजरा करण्यासाठी एक महत्त्वाचा आधार प्रदान केला जातो. याउलट सुमारे १.८ अब्ज जागतिक मुस्लिम जगाच्या आनंद निर्देशांकात मोलाची भर घालण्याचा प्रयत्न करतात. 

हार्वर्ड विद्यापीठाने जगभरातील ७३४ सहभागींसह आनंदाच्या खऱ्या आधारावर केलेल्या सखोल अभ्यासात असे दिसून आले आहे की “सकारात्मक संबंध आपल्याला आनंदी, निरोगी ठेवतात आणि आपल्याला दीर्घकाळ जगण्यास मदत करतात”. रमजान आणि ईद-उल-फित्र चे सार अभ्यासले तर कुटुंब आणि समाजाशी सकारात्मक संबंध निर्माण करण्यावर अधिक भर दिला जातो.  दररोज कौटुंबिक किंवा सामुदायिक वातावरणात सामूहिकपणे उपवास सोडणे, रमजान महिन्याच्या अखेरीस  एकत्रितपणे ईदचा सण साजरा करणे आणि नातेसंबंध निर्माण करण्याचे विविध उपक्रम कुटुंबांना एकत्र आणतात आणि समाजाशी संबंध दृढ करतात.

लोक रमजानमध्ये जकात या अनिवार्य दानाच्या रूपात अब्जावधी रुपये खर्च करतात, ज्यामुळे श्रीमंत आणि गरीब यांच्यातील सकारात्मक संबंध वाढतात. ईदच्या नमाजसाठी निघण्यापूर्वी कुटुंबातील प्रत्येक सदस्याच्या वतीने वितरित केल्या जाणाऱ्या कोणत्याही उपयुक्त वस्तू किंवा अंदाजे अडीच किलो धान्याच्या किमतीएवढी रक्कम सक्तीची दान केल्यास समाजातील असंख्य वंचित लोकांच्या आनंदाची खात्री होते. त्यामुळे ईद-उल-फित्र हा खऱ्या अर्थाने समाजात आनंद वाढवणारा सण आहे.

ईद-उल-फित्रचे सामाजिक अर्थदेखील आहेत, कारण या दिवशी मुस्लिम घराबाहेर पडतात, सामूहिक नमाज अदा करतात, शेजाऱ्यांना भेटतात, इतर लोकांशी शुभेच्छांची देवाणघेवाण करतात आणि कोणत्याही निर्बंधाशिवाय खाणे-पिणे करतात. मुस्लीम केवळ आपल्या धार्मिक बांधवांशीच नव्हे, तर इतर धर्माच्या शेजाऱ्यांशीही भेटतात. ईद-उल-फित्रच्या या सामाजिक पैलूमुळेच नातेवाईक, मित्र, शेजारी आणि इतरांना एकत्र थोडा वेळ घालवण्यासाठी आमंत्रित करून ‘ईद मिलन’ची प्रथा सुरू झाली आहे.

मुस्लिम आपल्या शेजाऱ्यांना आणि इतरांना त्यांच्यासोबत थोडा वेळ घालवण्याचे आमंत्रण देऊन ईद मिलन समारंभ आयोजित करतात. या अर्थाने ईद-उल-फित्र सामाजिक सलोख्याला चालना देते. ईद समाजात एकता, प्रेम आणि सन्मानाची भावना निर्माण करते. त्यामुळे मुस्लीम समाजातील सदस्यांना ईद मिलनसारखे कार्यक्रम आयोजित करून एकमेकांना बंधुभाव आणि पाठिंब्याचा संदेश देण्याची संधी मिळते. या धार्मिक कार्यक्रमाच्या माध्यमातून मुस्लीम समाज आपल्या धार्मिक मूल्यांचे महत्त्व अधोरेखित करतो आणि समृद्धी आणि सहवासाच्या भावनांना प्रोत्साहन देतो.

भारतात मुस्लीम आणि हिंदू यांच्यातील परस्पर भेदभावावर धर्माचा प्रभाव पडत नाही. सामायिक इतिहास आणि सांस्कृतिक विलीनीकरणात रुजलेली हिंदू-मुस्लीम बंधुता हिंदू आणि मुस्लिमांमध्ये सहकार्य आणि समान संस्कृतीला प्रोत्साहन देते.

पारस्परिक भेदभावात धर्माची कोणतीही भूमिका नाही, हे मान्य करणे सामान्यत: आवश्यक आहे. भारतभर मुस्लिम आणि हिंदू यांच्यातील सौहार्दपूर्ण संबंधांची अनेक उदाहरणे आहेत. इस्लाम आणि हिंदू धर्माचा सामायिक इतिहास दर्शविणारी ही उदाहरणे आहेत. हिंदू-मुस्लीम समाजाचे सर्वसाधारण कौतुक होण्यामागे हीच कारणे आहेत. भावी पिढ्यांना जर या मॉडेल्सचा आणि अशा प्रकारच्या बंधुभावाचा विसर पडला तर ते स्वत:चे नुकसान करतील. ऐक्याच्या संकल्पनांना ग्रामीण भारतातील हिंदू आणि मुस्लिम दोघांच्याही हृदयात स्थान आहे. तरीही ही सुंदर उदाहरणे आणि सामायिक वारसा पुन्हा एकत्र करणे मुस्लिम आणि हिंदूंच्या आगामी पिढ्यांसाठी आव्हानात्मक ठरू शकते.

इस्लाममध्ये क्रौर्याला स्थान नाही. हिंदू-मुस्लीम बंधुता हा “सहकार्य आणि समान संस्कृती”चा एक महत्त्वाचा घटक आहे. भारतीय सांस्कृतिक घटकांची सांगड घालण्याची आणि विलीन करण्याची प्रक्रियाच खऱ्या अर्थाने हिंदू आणि मुस्लिमांमध्ये एकता निर्माण करते. आंतरसांस्कृतिक आकलनाची कल्पना याभोवती फिरते.

जगातील प्रसिद्ध इतिहासकार म्हणतात की जगातील कोणतीही सभ्यता बाह्य षड्यंत्रे आणि हल्ल्यांमुळे नष्ट झालेली नाही, तर ती अंतर्गत अराजकता, द्वेष आणि शत्रुत्वामुळे नष्ट झाली आहे. त्याचप्रमाणे समाज आणि कुटुंबही परस्पर आणि अंतर्गत द्वेषाने संपते. जर एखादा देश कमकुवत होत असेल तर त्याचे मुख्य कारण बाह्य षड्यंत्र किंवा हल्ले नसून अंतर्गत कमकुवतपणा आहे. बाह्य हल्ले रोखण्याची, त्याचा सामना करण्याची आणि षड्यंत्रे संपवण्याची प्रचंड ताकद आपल्या देशात आहे, पण वास्तव हे आहे की, लोक आपलेच संबंध बिघडवण्याच्या प्रयत्नात गुंतलेले आहेत. देशातील सर्व समाज आणि वर्गांमध्ये उत्तम संबंध असावेत, सर्व वर्गांतील लोकांनी परस्पर समजूतदारपणा, संवाद आणि बैठका वाढवाव्यात या दृष्टिकोनातून ‘ईद मिलन’सारखे कार्यक्रम आयोजित करून कुठेतरी आपला देश अंतर्गतदृष्ट्या मजबूत आणि स्थिर करण्याचा प्रयत्न मुस्लिम समाजातर्फे होत असताना आपण प्रत्येक ईदनंतर पाहतो आहोत.

रमजानची खासियत आणि महत्त्व म्हणजे या महिन्यात पवित्र कुरआन प्रकट झाले. कुरआन ज्यामध्ये सर्व मानवजातीचे भले दडलेले आहे आणि दाखविलेल्या मार्गाचे अनुसरण करून कोणीही जगात आणि परलोकात यश मिळवू शकतो. रमजान महिना आपल्याला कुरआनचा संदेश आणि त्याची शिकवण काय आहे हे समजून घेण्यासाठी आणि विचारविनिमय करण्यासाठी आमंत्रित करतो. नातेवाईक आणि मित्रांव्यतिरिक्त अनोळखी व्यक्तींना भेटल्याने मन प्रसन्न होते, जे हळूहळू वाढून प्रेमाचे रूप धारण करते. 

याच उद्देशाने ईदनंतर अनेक ठिकाणी ईद मिलन कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते. त्या प्रसंगी प्रत्येक मुस्लिम दुसऱ्या व्यक्तीला ओळखत नसतानाही मिठी मारतो. अशा रीतीने उच्च-नीच, जात-पात, वर्ण-वंशाच्या सर्व सीमा या निमित्ताने नाहीशा होतात आणि एकमेकांना भेटण्यासाठी त्या वेळी माणसेच असतात. आनंद देण्याचा आणि समान आनंदाची अनुभूती देण्याचा हा संदेश ईद मिलनच्या माध्यमातून संपूर्ण जगाला दिला जातो. प्रत्येक माणसाच्या जीवनात सुख-दु:ख असते. सामायिक आनंदाच्या सणाचे औचित्य साधत ईद मिलन बंधुभाव आणि राष्ट्रीय ऐक्याचे प्रतीक बनले आहे.

ईद मिलन हा एक असा उत्सव आहे ज्यामध्ये प्रत्येक धर्माचे लोक एकमेकांच्या गळ्यात हात घालतात आणि बंधुत्वाचा संदेश देऊन आणि देशाचे रहिवासी राहून देशाची एकता मजबूत करतात. परस्पर संशय मोडून काढण्यासाठी ईद मिलनचा कार्यक्रम आयोजित केला जातो. आपल्याच लोकांना त्यांच्या शेजारी आणि मित्रांना आपुलकीने निमंत्रण देण्याची आणि आपला आनंद सामायिक करण्याची संधी देण्यासाठी आणि आपल्या सर्व समाजबांधवांचा सहिष्णू समाज तयार करण्यासाठी असे कार्यक्रम आयोजित करणे क्रमप्राप्त आहे.

- शाहजहान मगदुम

सध्या जेथे निवडणुकीच्या मतदानाचे दोन टप्पे पार पडले यामध्ये असे दिसून आले की मतदानाची टक्केवारी नेहमीपेक्षा कमी झालेली आहे. याचा सरळसरळ अर्थ असा की गेल्या निवडणुकीत ज्या लोकांना वाटत होते की हीच सत्ता परत यावी त्यांनासुद्धा आता तसे वाटत नसेल. आणि ज्यांना असे वाटते की विरोधी पक्षांची सत्ता यावी त्यांना अशी खात्री नाही की ती सत्ता येईलच. म्हणूनच दोन्ही बाजुंच्या मतदारांमध्ये या निवडणुकीत मागील निवडणुकांसारखा उत्साह नाही. पक्षच नाही तर मतदारसुद्धा उदासीन आहे. ज्यांना बदल हवा त्यांना खात्री नसल्याने ते उदासीन आहेत आणि ज्यांना पूर्वीचीच सत्ता हवी आहे तेसुद्धा त्या सत्ताधाऱ्यांशी उदासीन आहेत. म्हणून निवडणुकांमधला सारा उत्साह जणू निघूनच गेला... नव्हे गेला होता, कारण निवडणुका व्हाव्यात आणि भाजपने सांप्रदायिक वळण देऊ नये हे शक्यच नाही. भाजपचा एकमेव राजकीय ठेवा म्हणजे सांप्रदायिकता, धार्मिक द्वेष! यापलीक़डे त्यांची बुद्धिमत्ता गेलीच नाही. सध्या चालविल्या जात असलेल्या बौद्धिक वर्गामध्ये जे शिकवले जाते त्यानुसार त्यांच्या बुद्धिमत्तेच्या विचारसरणीची जडणघडण होते. बाहेरचे जग तर सोडा, भारत देशात काय काय आहे, बौद्धिक पातळीवर देश किती संपन्न आहे आणि किती संपन्न होता, कसे कसे विद्वान या देशात जन्माला आले, त्यांनी कशी या देशाची सेवा केली यातलं काहीही त्यांना माहीतच नाही. सांगायचे झाल्यास भलामोठा इतिहास आहे आणि इतिहास म्हणताना या धर्माचे विद्वान त्या धर्माचे विद्वान असा फरक केला जात नाही. सारे विद्वान या देशाचे/राष्ट्राचे वारस आहेत. भाजप विचारसरणीत अशा लोकांची दिशाभूल केली जाते की या देशात फक्त एकाच धर्माचे लोक इथले नागरिक आहेत, पण त्यांना इतिहास माहीत नाही. कारण ते ऐकीव ज्ञानावर आपले विचार मांडत असतात. आपण या देशातील काही लोकसंख्येला आदिवासी म्हणतो, त्याचा अर्थ काय? त्यांना सोडून बाकीचे सर्व या देशाचे निवासी नाहीत. सारेचे सारे घूसखोर आहेत. त्यांचा इतिहासच त्यांना माहीत नाही आणि ज्यांना आपला इतिहास माहीत नसतो त्यांचा इतिहास इतिहासजमा होतो.

या घूसखोरांमध्ये काही लोक इराणकडून आले, त्यापूर्वी आफ्रिकेतून आले. त्यानंतर यूरोपमधून आले. यूरोपमधून आलेल्या घूसखोरांना तर त्याचा अभिमान आहे. ते म्हणतात की यूरोपीय आर्य आमचे भाऊबंद आहेत. मात्र ४ टक्के घूसखोरांना तसेच ५-६ उद्योगपतींना खरे पाहता पैशाच्या संपत्तीतून सर्वांत जास्त ७०-८० टक्के वाटा दिला जातो, पण नाव मात्र दुसऱ्याचे घेतात. कारण लोकांना वस्तुस्थिती माहीत होऊ नये.

सध्याच्या निवडणुकीमध्ये साधारणपणे जो निरुत्साह दिसत होता, जी उदासीनता होती ती शेवटी सांप्रदायिकतेची फोडणी देऊन या निवडणुकीमध्ये उत्साह निर्माण करण्याचा प्रयत्न झालाच. मतदार त्याला कसे बळी पडतात की पडत नाहीत हे निकाल लागल्यावर माहीत होईल!

- सय्यद इफ्तेखार अहमद

संपादक, 

मो.: 9820121207

जलचक्र एक ईशसंकेत

नैसर्गिक संसाधने ही प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्षपणे मानवांसाठी देणग्या आहेत. जमिनीवरील बर्फ, द्रवरूप पाणी आणि समुद्रातील खारे पाणी नेहमी त्याच अवस्थेत राहत नाही. या एकाच अवस्थेत राहिलेले पाणी सजीवांसाठी किंवा माणसांसाठी फारसे उपयोगातही येत नाही. याचा पुरेपूर आणि योग्य वापर होण्यासाठी जलचक्र चालवले जाते, जेणेकरून जास्तीत जास्त पाणी उपभोगता येईल. वनस्पतीशास्त्राच्या पर्यावरण या शाखेत जलचक्र या घटकाला फार महत्त्व आहे.

कुरआनमध्ये अध्याय अन्-नहल च्या १० आणि ११ क्रमांकाच्या आयातीमध्ये याचा उल्लेख आहे, 

तोच आहे ज्याने आकाशांतून तुमच्यासाठी पर्जन्यवृष्टी केली ज्याने तुम्ही स्वतः देखील तृप्त होता आणि तुमच्या जनावरांसाठी सुद्धा चारा उत्पन्न होतो. तो त्या पाण्याद्वारे शेती फुलवितो आणि जैतून व खजूर व द्राक्षे आणि तऱ्हेतऱ्हेचे फळे निर्माण करतो. यात तर मोठा संकेत आहे त्या लोकांसाठी जे गांभीर्याने विचार करतात."

निसर्गकर्त्याने येथे त्या प्राण्यांचा उल्लेख केला आहे ज्यापासून मनुष्याला मांस, अंडी, दुध आणि इतर फायदे मिळतात. या दोन आयतींमध्ये अशा गोष्टींचा उल्लेख केला आहे ज्यांना अन्न म्हणून वनस्पती आपल्या शरीरासाठी पुरवतात. तसेच यामध्ये ज्या गोष्टीकडे लक्ष वेधण्यात आले आहे ते म्हणजे अल्लाह आकाशातून पाऊस पाडतो, ते तुम्ही स्वतःही पित असता आणि पृथ्वीवर जे पाणी बरसते ते तुमच्यासाठी पृथ्वीतच साठवून ठेवले जाते. मग तेच पाणी, तीच जमीन, तीच हवा आणि तोच सूर्यप्रकाश पण पृथ्वीवर एक नव्हे, तर लाखो प्रकारच्या वनस्पती उगवतात. ज्यामध्ये  झुडपे, औषधी वनस्पती, गवत आणि फळे न येणारे झाडे व फळझाडे आणि यांचे असंख्य प्रकार आहेत. त्यापैकी काही गुरांसाठी चारा बनतात आणि काही आपल्यासाठी अन्न म्हणून उपयोगात येतात. या सगळ्यात जलचक्र महत्वाचे कार्य पार पाडते. ज्यामध्ये महासागरातून पाण्याची वाफ होणे, मग ढगांच्या रूपात ते वाहणे, मग पावसाच्या रूपात पडणे, मग त्याच पाण्याने पृथ्वीला सिंचित करणे इत्यादी गोष्टी येतात, हे असे का होते?

कारण पृथ्वीवरील सर्व सजीवांसाठी अन्न पुरवण्यासाठी वनस्पती वेळोवेळी शुद्ध पाणी पावसाच्या रूपात मिळवतात. तसेच अतिरिक्त पाणी कालव्याच्या स्वरूपात इतर भागातील जमिनीला सिंचनासाठी वाहून नेले जाते आणि यातून उरलेले अतिरिक्त पाणी नंतर समुद्रात जमा होते. समुद्रातून बाष्पीभवन होऊन परत त्याचे ढग बनतात. या साऱ्या चक्रात आपल्यासाठी आणि आपल्या जनावरांसाठी अन्नाची व्यवस्था केली आहे, पण ही व्यवस्था स्वयंचलित आहे का? की ती एखाद्या ज्ञानी आणि जाणकार अस्तित्वाकडून चालवली जात आहे? निश्चितच ही संपूर्ण व्यवस्था एकमेव निर्मात्याद्वारे चालवली जात आहे ज्यामध्ये अन्य कोणाचाही हस्तक्षेप नाही.

जरी अल्लाहने या संपूर्ण व्यवस्थेसाठी भौतिक नियम बनवले आहेत, तरीही या संपूर्ण व्यवस्थेची लगाम त्याच्याच हातात आहे, ज्याचा पुरावा हा आहे की एखाद्या ठिकाणी वर्षभरात एका विशिष्ट ऋतूमध्ये भरपूर पाऊस पडतो आणि कधी कधी खूप कमी. जर हा फक्त भौतिक नियमांचा खेळ असता तर यामध्ये फेरबदल होणे अशक्य असते. परंतु या गोष्टी त्या लोकांना समजणे जास्त  सोपे  आहे  जे  श्रद्धा  ठेवतात. बाकिच्यांना तर नैसर्गिक संसाधने आणि इतर नैसर्गिक देणग्या वापरण्याशी मतलब आहे असे वाटते.

(क्रमशः)

- डॉ. हर्षदीप बी. सरतापे

मो. ७५०७१५३१०६

भौतिक शिक्षण देणाऱ्या अनेक विद्यापीठांची स्थापना अरब आणि इतर मुस्लिम देशांमध्ये मोठ्या प्रमाणात झाली. त्यात विद्यार्थ्यांबरोबर विद्यार्थीनींनाही प्रवेश मिळाला. काही विभाग विद्यार्थीनींसाठी राखीव सुद्धा आहेत. या विद्यापीठांमध्ये इस्लामच्या विविध पैलूंवर मोठ्या प्रमाणात संशोधन झाले. 

एम.ए. पीएच.डी. प्रबंध सादर झाले. भारतीय उपखंडामध्येही मुलींच्या उच्चशिक्षणाकडे लक्ष देण्यात आले. भौतिक विषयांमध्येही विद्यार्थीनींनी एम.ए., एम.फिल, पी.एचडी प्राप्त केली आहे. 

भारत आणि पाकिस्तान मधील अनेक विद्यापीठांमध्ये तंत्रशिक्षणाबरोबर इस्लामिक स्टडीजचे विभाग सुरू करण्यात आले. त्या अंतर्गत कुरआन, हदीस आणि इस्लामच्या इतर वेगवेगळ्या शाखांचा अभ्यास आणि संशोधन सुरू झाले. मात्र दुर्दैवाने या संशोधनात्मक प्रबंधांमधील फार कमी प्रबंध प्रकाशित झाले. त्यामुळे महिलांद्वारे केलेल्या संशोधनाशी न्याय होऊ शकला नाही आणि त्याचा समाजाला फारसा उपयोगही झाला नाही. 

- डॉ. रजिउल इस्लाम नदवी

दिल्ली

पुस्तक : मेमारे जहाँ तू है

भाषांतर : डॉ. सिमीन शहापुरे

कुल् या’अय्युहन्नासु इन्नमा अ-न लकुम् नजीरुम्-मुबीनुन

अनुवाद :- 

हे पैगंबर! सांगून टाका की, लोकहो! तुमच्यासाठी मी तर फक्त स्पष्टपणे सावध करणारा आहे. (  22 अल्-हज्ज : 49 )

म्हणजे, तुमच्या नशीबाचा निर्णय माझ्या हाती नाही. तुमचा काय निकाल लावायचा हेही माझ्या अधिकारात नाही. मी तर फक्त संकट येण्यापूर्वी तुम्हाला चेतावणी देणारा आहे. शिक्षा होण्यापूर्वी तुम्हाला सावध करणे ही माझी जबाबदारी आहे. तुमच्यासाठी पुढचा निर्णय घेणे हे अल्लाहचे काम आहे. कुणाला कितपर्यंत स्वातंत्र्य द्यायचे आणि कुणाला कधी व कोणत्या पद्धतीने शिक्षा करायची हे ईश्वरच ठरवतो. तुम्हाला जगण्याचा योग्य मार्ग दाखवण्यासाठी आणि मृत्यूनंतरच्या जीवनातील सर्व टप्प्यांबद्दल स्पष्टपणे चेतावणी देण्यासाठी अल्लाहने मला पैगंबर म्हणून नियुक्त केले आहे.

.......... क्रमशः

- अब्दुल कय्यूम शेख अहमद

9730254636 - औरंगाबाद.

2014 साली झालेल्या लोकसभा निवडणुकीमध्ये देशपातळीवर दलितांनी भाजपला भरपूर मतदान केले होते. इतके की या मतदानाच्या तुफानात मागासवर्गीयांचा बीएसपी सारखा बलाढ्य पक्ष सुद्धा भुईसपाट झाला होता. जो आजतागायत पुन्हा उभा राहू शकलेला नाही. 2019 च्या लोकसभेच्या निवडणुकीत मागासवर्गीयांसाठी राखी व मतदारसंघामध्ये भाजपाचा स्ट्राईक रेट 80 टक्के एवढा प्रचंड आहे. केंद्रातील भाजप सरकार दलितमित्र सरकार मानले जाते. तरी पण हे सरकार आल्यापासून अधून मधून दलित उत्पीडनाच्या घटना घडत आहेत. याची सुरूवात रोहित वेमुलाच्या आत्महत्येपासून झाली. 29 मार्च 2018 रोजी भावनगर गुजरातमधील टेंबी तालुका उमरालामध्ये राहणाऱ्या एका दलित युवकाला ज्याचे नाव प्रदिप राठौर (21) होते. गावकऱ्यांनी ठार मारले. त्याचा दोष इतकाच होता की दलित असूनही त्याने घोडा खरेदी केला होता व त्यावर बसून तो ऐटीत शेताकडे येणेजाणे करीत होता. 29 मार्च रोजी त्याचे व घोड्याचे प्रेत त्याच्या शेताजवळील रस्त्यात पडलेले आढळून आले. तत्पूर्वी गावातील सवर्णांनी त्याला घोड्यावर न बसण्याच्या सूचना दिल्या होत्या. तो घोडा विकणारही होता. पण दरम्यान, त्याची हत्या करण्यात आली. 

जुलै 2016 मध्ये गुजरातच्याच उणामध्ये गोरक्षकांनी सात दलित तरूणांना हातपाय बांधून बेदम मारहाण केली होती. तसेच आनंद जिल्ह्यामध्ये गरबा पाहण्यासाठी आलेल्या जयेश सोलंंकी नावाच्या दलित तरूणाची सवर्णांनी हत्या केली होती. तत्पूर्वी उत्तर प्रदेशच्या सहारणपूर जिल्ह्यामध्ये अनेक ठिकाणी दलित वस्त्या जाळण्यात आल्या व अनेक दलितांची हत्या करण्यात आली. त्याचा विरोध केल्याने चंद्रशेखर आजाद ’रावण’ या तरूण नेत्याला रासुखाखाली अटक करून तुरूंगात डांबण्यात आले.  

2018 च्या प्रारंभीच भीमा कोरेगाव येथे  दलित विरोधी दंगल झाली होती. शिवाय, 2 एप्रिल2018 रोजी अ‍ॅट्रॉसिटीज अ‍ॅ्नटच्या तरतुदी शिथील केल्याच्या कारणावरून झालेल्या भारत बंदमध्ये 9 लोक ठार झाले होते. जाळपोळ करून  कोट्यावधीचे संपत्ती नष्ट करण्यात आली होती. शिवाय, उत्तर प्रदेशच्या कासगंद जिल्ह्यातील निजामपूर गावात एक दलित वकील संजयकुमार व त्याची नियोजित पत्नी शीतल यांच्या लग्नाची वरात गावातून काढू नये यासाठी सवर्णांनी विरोध करून वरात निघाल्यास दंगल होईल, अशी धमकी ऑन कॅमेरा दिली होती. यासंदर्भात प्राईम टाईममध्ये रविशकुमार यांनी या संबंधीचा सविस्तर रिपोर्ट सादर केलेला होता. 

2 एप्रिलच्या बंदच्या नंतर ज्या दलितांनी बंदमध्ये हिरहिरीने सहभाग घेतला त्यापैकी 100 लोकांची हिटलिस्ट उत्तर प्रदेशच्या मेरठ जिल्ह्यात तयार करण्यात आली व त्यातील क्रमांक 1 वर शोभापूरमध्ये राहणारा गोपीपार्या या दलित तरूणाची हत्या करण्यात आली. बाकीचे तरूण घरसोडून फरार आहेत. मागच्याच आठवड्यात 14 एप्रिल 2024 रोजी सोलापूरच्या अक्कलकोट तालुक्यातील नागनसूर गावात आंबेडकर जयंती काढण्यासाठी गावकऱ्यांनी विरोध केला होता. रस्त्यावर टायर जाळण्यात आले होते. सवर्ण लोकांनी गावाच्या वेशीत जयंती मिरवणुकीला नेण्यास विरोध केला होता. 2014 सालापासून या गावात गावकऱ्यांच्या विरोधामुळे आंबेडकर जयंती साजरी झालेली नाही हे विशेष. पोलिसांनी हस्तक्षेप करून प्रकरण वाढू दिले नाही अन्यथा त्या ठिकाणी नक्कीच दंगल झाली असती. 

पंतप्रधान मोदी यांनी  अशा प्रकरणांनी व्यथित होऊन (?) ’’पाहिजे तर मला गोळ्या घाला पण माझ्या दलित बांधवांना त्रास देऊ नका.’’ असा सुभाषितवजा सल्ला दिल्यानंतरही  अशा घटना घडत आहेत हे विशेष. थोडक्यात स्वातंत्र्य मिळून 77 वर्षे लोटल्यावरसुद्धा आरक्षणाशिवाय दलितांच्या हाती फारसे काही लागलेले नाही. नागरि हक्क संरक्षण कायदा 1955 आणि अनुसूचित जाती जमाती अत्याचार प्रतिबंधक कायदा (अ‍ॅट्रॉसिटीज अ‍ॅ्नट 1989) हे दोन्ही कायदे सुद्धा दलितांवरील होणाऱ्या अत्याचारांना रोखू शकलेले नाहीत. 

बाबासाहेबांनी आरक्षण मिळविण्यासाठी धर्म परिवर्तन केले नव्हते तर समता व सन्मान मिळविण्यासाठी केले होते. 68 वर्षे उलटून गेल्यानंतर सुद्धा जर तो उद्देश साध्य होत नसेल तर धर्मांतरांच्या या निर्णयावर पुनर्विचार करण्याची गरज आहे, असे कोणत्याही सुज्ञ माणसास वाटल्याशिवाय राहणार नाही. भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आज हयात असते तर त्यांनीही आपल्या या निर्णयाचा नक्कीच फेरविचार केला असता, असा विचार काही दलित बांधवांमधूनच पुढे येत आहे. म्हणून या संदर्भात शोध घेतला असता ’डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि इस्लाम’ हे छोटेसे पुस्तक माझ्या हाती लागले. ते एका दमात वाचून काढल्यावर त्यातील लेखकाचे विचार वाचकांपर्यंत पोहोचविणे हीच बाबासाहेबांना खरी आदरांजली ठरेल, असे वाटल्याने सदरचा लेखन प्रपंच मांडला आहे. 

सदर पुस्तकाचे लेखक अ‍ॅड.आर.एस. विद्यार्थी   असून त्यांनी 2010 साली हे पुस्तक लिहिलेले आहे. जे इस्लामिक पब्लिकेशन ट्रस्ट मुंबई यांनी प्रकाशित केलेले आहे. या पुस्तकात बाबासाहेबांच्या धर्मांतराच्या निर्णयापूर्वीची पार्श्वभूमी व निर्णयाची समिक्षा दोन्हीही गोष्टी नमूद आहेत. त्याचा थोडक्यात गोषवारा खालीलप्रमाणे -

आर.एस. विद्यार्थी  लिहितात, ’’हिंदू धर्माने दलित वर्गाला पशु पेक्षाही अधिक वाईट स्थितीत पोहोचविले आहे. याच कारणास्तव तो आपल्या परिस्थितीत बदल घडवून आणण्यासाठी पूर्ण प्रयत्न करू शकत नाही. पशुप्रमाणे तो चांगल्या चाऱ्याच्या शोधाला लागला आहे. परंतु, मानसिक गुलामगिरी नष्ट करण्यासाठी आपल्या उद्देशांना तो गांभीर्याने घेत नाही. परंपरागत उच्च वर्णीयांद्वारे निरपराध दलितांवर सातत्याने   केल्या जाणाऱ्या अत्याचारांना कसा पायबंद घालावा? हीच दलितांची मूळ समस्या आहे. हजारो वर्षांपासून दलितांवर अत्याचार होत आलेले आहेत. आजसुद्धा होत आहेत. अत्याचारांची सुरूवात कशी झाली आणि आजदेखील या अत्याचारांना का आळा बसत नाही हाच महत्त्वाचा प्रश्न आहे. 

इतिहास साक्षी आहे, या देशाचे मूळ रहिवाशी द्रविड होते. जे अत्यंत सभ्य व शांतताप्रिय होते. आजपासून जवळ-जवळ 5 ते 6 हजार वर्षापूर्वी आर्य लोक भारतात आले आणि द्रविडांवर हल्ले चढविले. फलस्वरूप आर्य आणि द्रविड या दोघांमध्ये भीषण युद्ध झाले. चालाक आर्यांनी फसवणूक आणि कपटाचा वापर करून द्रविडांना पराजित केले व या देशाचे स्वामी झाले. या युद्धात सामिल द्रविडांचे विभाजन दोन वर्गात करता येईल. एक - ज्यांनी शेवटपर्यंत आर्यांशी लढा दिला आणि दोन - जे सुरूवातीपासून युद्धात तटस्थ राहिले किंवा युद्धात भाग घेतल्यानंतर थोड्याच वेळाच अलिप्त झाले, अर्थात लढले नाहीत. पहिल्या प्रकारच्या द्रविडांना आर्यांनी अस्पृश्य शुद्र घोषित केले आणि त्यांना अशाप्रकारे तुडविले की, ते लोक हजारो वर्षांपर्यत डोकेवर काढू शकले नाहीत. त्यांचे उद्योगधंदे बंद केले, त्यांना गावाबाहेर वस्ती करण्यास भाग पाडले गेले आणि त्यांना इतके लाचार करून टाकले गेले की जीवंत राहण्यासाठी त्यांना प्रसंगगी मेलेल्या जनावरांचे मांस खाण्यासाठी विविश व्हावे लागले. जाटव, भंगी, चांभार, महार, खाटिक वगैरे याच वर्गात मोडतात. ज्यांनी युद्धात भाग घेतला नाही त्यांना स्पृश्य शुद्र घोषित करून त्यांना शांतीपूर्वक राहू दिले. कोळी, माळी, पिंजारी, पानके, मांग वगैरे या वर्गात मोडतात.’’ (संदर्भ : पान क्र. 4 व 5).

लेखकाने डॉ.बाबासाहेबांचे म्हणणे खालील प्रमाणे आपल्या पुस्तकात नोंदविलेले आहे, ’’जर तुम्हाला माणुसकीशी प्रेम असेल तर धर्मांतर करा. हिंदू धर्माचा त्याग करा. तमाम दलित अस्पृश्यांच्या शेकडो वर्षांपासून गुलाम ठेवल्या गेलेल्या वर्गाच्या मुक्तीसाठी ऐक्य आणि संघटन करावयाचे असेल तर धर्मांतर करा. समाधान प्राप्त करावयाचे असल्यास धर्मांतर करा, स्वातंत्र्य प्राप्त करावयाचे असल्यास धर्मांतर करा, आपल्या जीवनाचे साफल्य हवे असेल तर धर्मांत करा, मानवी सौख्य हवे असेल तर धर्मांतर करा, हिंदू धर्म सोडण्यातच सर्व दलित, पददलित, अस्पृश्य, शोषित, पीडित वर्गाचे खरे हित आहे, असे माझे स्पष्ट मत आहे.’’ अशा प्रकारे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी धर्मांतराचा मुख्य उद्देश बाह्य शक्ती संपादन करण्यासाठी निश्चित केला होता. ही गोष्ट आम्ही कधीही विसरता कामा नये. कारण बाह्य शक्ती प्राप्त केल्यानेच दलितांवर होणाऱ्या अत्याचारांना पायबंद घालणे शक्य होईल. या निश्चयाला क्रियान्वित करण्यासाठी बाबासाहेबांनी 14 ऑ्नटोबर 1956 रोजी लाखों अनुयायांसोबत बौद्ध धर्म स्विकारला होता. (संदर्भ : पान क्र. 13)

पाकिस्तान निर्माण झाल्यानंतर 1956 मध्ये जेव्हा बाबासाहेबांनी धर्मपरिवर्तन केले होते तेव्हा भारतात मुस्लिमांची शक्ती नव्हतीच. त्याशिवाय, त्यावेळी हिंदूंच्या मनात मुस्लिम अथवा इस्लामच्या नावाने इतकी घृणा होती की, जर त्यावेळी आम्ही मुस्लिम झालो असतो तर आम्हाला गावोगावी गाजर मुळ्याप्रमाणे कापून फेकून दिले गेले असते. या सर्व गोष्टी लक्षात घेवून त्यांनी उद्देशाच्या प्राप्तीसाठी बौद्ध धर्म स्विकारून भविष्यकाळात बुद्धीचा उपयोग करण्याचा संकेत देऊन, दलित वर्गाच्या मुक्तीचा खरा मार्ग मोकळा करून एकूण महान कार्य केले होते. परंतु, दुर्देवाने केवळ एक महिना 22 दिवस लोटले की 6 डिसेंबर 1956 रोजी बाबासाहेबांचे महापरिनिर्वाण झाले. 

अशाप्रकारे बाबासाहेब हे पाहूच शकले नाही की त्यांनी आपल्या या लोकांना जे की, महान व्याधीने पिडले होते, त्यांना जे रामबाण औषध दिले होते, ते त्यांना लागू तरी पडले काय? किंवा त्याची रिअ‍ॅ्नशन तर आली नाही. 

बौद्ध धर्म स्विकारून आम्ही आपल्या उद्देशप्राप्तीमध्ये किती यशस्वी झालो यासंबंधी बाबासाहेबांद्वारा निर्धारित कोणताही धर्म स्विकारण्याचा उद्देश दलित वर्गाला बाह्यशक्ती प्राप्त करून देणे असला पाहिजे. म्हणून आम्हाला हे पाहिले पाहिजे की, बौद्ध धर्म स्विकारल्यामुळे दलित वर्गाला बाहेरील शक्ती किती मिळाली? काही मिळाली की अजिबात नाही? अथवा या धर्माचा स्विकार केल्याने आमची मूळ शक्ती देखील काही कमीतर झाली नाही? (संदर्भ : पान क्र. 15). 

बाबासाहेबांच्या अनुयायांनी प्रथम हे समजून घेतले पाहिजे की, बाबासाहेबांनी ठरवून दिलेल्या धर्मांतराचा उद्देश बाह्य शक्ती प्राप्त करणे होता. बाह्यशक्तीचा अर्थ विदेशी शक्ती नव्हे तर भारतात विद्यमान असलेल्या दुसऱ्या समाजाची शक्ती होय. जी शक्ती प्राप्त करण्यासाठी आम्हाला पूरेपूर प्रयत्न केले पाहिजेत. बौद्ध धर्मरूपी परम औषधी घेतल्याने जो विकार आणि उपद्रव आमच्या समाजात उत्पन्न झालेले आहेत, सर्वप्रथम ते शांत केले पाहिजेत. आणि या बौद्ध धर्मरूपी परम औषधीच्या जागी एखादा अन्य धर्म स्विकारावा, जेणेकरून आपण आपल्या धर्मांतराचा उद्देश प्राप्त करून अत्याचारापासून मुक्ती प्राप्त करू शकू. बाबासाहेब यासाठी प्रयत्नशील होते की, माझ्या दलित बांधवांना हिंदूंच्या जुलूमापासून मुक्ती मिळावी. त्यांचा या गोष्टीवर अजिबात विश्वास नव्हता की, या क्षीण झालेल्या दलित वर्गाला विशिष्ट औषध अर्थात बौद्ध धर्मच दिला पाहिजे, मग गुण येवो की न येवो. म्हणून एकदा तर त्यांनी असे सांगितले होते की, ’’जर मी आपल्या अस्पृश्य बांधवांना अत्याचारापासून मुक्त केले नाही तर  स्वतःला गोळी घालून आत्महत्या करेन’’

अशा प्रकारे हे स्पष्ट झाले आहे की, आज जर बाबासाहेब जीवंत असते तर निश्चितपणे त्यांनी बौद्ध धर्म सोडून एखादा अन्य धर्म स्विकारण्यास सांगितले असते. परंतु, बाबासाहेब आमच्यामध्ये नाहीत. म्हणून तर आज आम्हाला त्यांनी निश्चित केलेल्या उद्देशांच्या प्राप्तीसाठी व स्वतःला अत्याचारापासून मुक्त करण्यासाठी बौद्ध धर्माचा त्याग करून एखादा अन्य धर्म स्विकारावा लागेल. (संदर्भ : पेज नं. 19-20).

आम्ही हे पाहिलेच आहे की, बौद्ध धर्माचा स्वीकार ज्या उद्देशासाठी केला होता त्यात तो सपशेल निष्फळ ठरला आहे. म्हणून असा प्रश्न उद्भवतो की, कोणता धर्म आता स्वीकारावा? यासाठी आम्ही हे पाहिले पाहिजे की, बाबासाहेब बौद्ध धर्माव्यतिरिक्त कोण-कोणत्या धर्मांना चांगले आणि योग्य मानत होते. त्यांनी इस्लाम आणि ख्रिश्चन धर्माची खूप प्रशंसा केलेली आहे. आणि म्हटले आहे की, माणसाची माणुसकीच सर्वात महत्त्वाची गोष्ट आहे. ही गोष्ट इस्लाम आणि ख्रिश्चन धर्माच्या मुळाशी आहे. (संदर्भ : पान क्र. 22). 

आम्हाला आमच्या मूळ प्रश्नाच्या सोडवणुकीचा शोध घेतांना हे पाहिले पाहिजे की, लक्षावधी गावांत दररोज आमच्यावर तऱ्हेतऱ्हेचे अत्याचार कोठे न कोठे होतच असतात. म्हणून आम्हाला त्याच लक्षावधी गावातील मदत करणारे गावकरी पाहिजेत. आम्हाला रूपया पैशांची मदत करणारे नकोत. आम्हाला क्रूरतेने कत्तल करणाऱ्याचे, हात धरणाऱ्या मदतनीस-मार्शलची गरज आहे. जेणेकरून सर्वप्रथम अत्याचाऱ्यांपासून आमच्या जीवाचे रक्षण होईल. (संदर्भ : पेज नं.23).

धर्म अधिक चांगले जीवन जगण्याची कला आहे. जगात याची तीन रूपे आढळतात. एक - घोर ईश्वरवादी, दोन - घोर नास्तीक आणि तीन - बुद्धीपरक ईश्वरवादी. पहिल्या प्रकारचे लोक माणसाला काहीच महत्व देत नाहीत. दुसऱ्या प्रकारचे लोक माणसालाच सर्वकाही मानतात. हे दोन्ही अतिरेकी मार्ग आहेत. इस्लाम तीसरा मध्यम मार्ग आहे. जो ईश्वरावर विश्वासही ठेवण्यास सांगतो आणि माणसालाही महत्व देतो. तो म्हणतो की साऱ्या जगाप्रमाणे अल्लाहने माणसाची देखील निर्मिती केलेली आहे. परंतु, अल्लाहने माणसाला स्वातंत्र्य दिलेले आहे. माणसाने आपल्या इच्छेप्रमाणे बरे-वाईट कर्म करावेत, अशा प्रकारे आपल्या कर्मांना मनुष्य स्वतःच जबाबदार आहे. अल्लाह नव्हे. अल्लाह असे म्हणत नाही की, निर्बलांवर अत्याचार करा, त्यांचे शोषण करा, त्याने तर अशा अत्याचार पीडितांशी सहानुभूतीचा आदेश दिलेला आहे. आम्ही ईश्वराला मानायचे यासाठी सोडून दिलेले होते की, हिंदू धर्मात सांगितले आहे की, मनुष्य जे कर्म करतो ते ईश्वराच्याच आज्ञेने करतो. अशाप्रकारे अत्याचार करणाऱ्यांचा कोणताही दोष असत नाही. हे ईश्वरवादी तत्वज्ञान आम्हाला पसंत नव्हते. (संदर्भ : पान क्र. 24). 

दूसरीकडे आम मुस्लिमांनी मानवी आधारावर अस्पृश्य लोकांना सदैव काही ना काही मदत केलेली आहे. जेव्हा धर्म बदलण्याची गोष्टही निघालेली नव्हती. तेव्हा सुद्धा मुस्लिमांनी अस्पृश्यांना मदत केली. महाडच्या आंदोलनात जेव्हा मंडपाकरिता कोणीही जागा दिली नव्हती तेव्हा मुस्लिमांनीच जागा दिली होती. 

दुसऱ्या गोलमेज परिषदेत भारतीय पुढाऱ्यांमध्ये भरपूर वादविवाद झाले. अस्पृश्यांच्या मागणीला तुडविण्यासाठी गांधींनी जीनांशी गुप्त करार करण्याचा प्रयत्न केला. गांधी जीनांना म्हणाले, ’’ जर माझ्याशी हात मिळवणी करून तुम्ही अस्पृश्यांच्या मागणीला विरोध केला तर मी तुमच्या सर्व अटी मानण्यास तयार आहे.’’ परंतु, जीनांनी ही गोष्ट मान्य केली नाही. त्यांनी सांगितले की, ’’ आम्ही स्वतः अल्पसंख्यांक असल्यामुळे विशेषाधिकाराची मागणी करीत आहोत. अशा स्थितीत आम्ही दुसऱ्या अल्पसंख्यांकांच्या मागणीला कसा विरोध करू शकू.’’ (संदर्भ : पुना पॅ्नट गांधींच्या नावे, लेखक शंकरानंद शास्त्री पान क्र.13).

बाबासाहेबांनी म्हटले आहे की, ’’ख्रिश्चन व इस्लाममध्ये जी समानतेची शिकवण दिली गेलेली आहे तिचा संबंध विद्या, धन-दौलत, चांगला पोशाख आणि शौर्य यासारख्या बाह्य कारणांशी नाही. माणसातील माणुसकी सर्वात महत्त्वाची गोष्ट आहे. हाच इस्लाम आणि ख्रिश्चन धर्माचा पाया होय. हीच शिकवण हे दोन धर्म देतात.’’ 

’’धार्मिक संबंधांमुळे तुर्कांचे गठबंधन अरबांशी राहिले. इस्लाम धर्माचा संयोग मानवतेसाठी अत्यंत प्रबळ आहे. ही गोष्ट जगजाहीर आहे. इस्लामी बंधुत्वाच्या दृढतेशी कोणताही अन्य सामाजिक संघ स्पर्धा करू शकत नाही.’’ (संदर्भ : पाकिस्तान अथवा भारताचे विभाजन, लेखक डॉ. आंबेडकर पान क्र. 244).

’’जेथे हिंदू आपल्या सामाजिक कुरीतींच्या चिखलात अडकून पतनाकडे जात आहेत आणि रूढीवादी आहेत तेथे भारताचे मुस्लिम त्या वाईट गोष्टींच्या विरूद्ध आहेत आणि हिंदूंच्या तुलनेत ते अधिक प्रगतीशील आहेत. जे लोक मुस्लिम समाजाला अगदी जवळून जाणतात त्यांच्यासाठी उक्त प्रभावाचा प्रसार त्यांना आश्चर्यचकीत करतो’’ (संदर्भ : पाकिस्तान अथवा भारताचे विभाजन, लेखक डॉ. आंबेडकर पान क्र. 253).

मुस्लिमात देखील जातीयवाद आहे काय?

जरी ख्रिश्चन आणि मुस्लिमात जातीभेद असले तरी ते हिंदूमधील जातीभेदांसारखे नाहीत. या दोहोंत फार मोठे अंतर आहे. त्यांच्यातील जातीभेद त्यांच्या समाजाचे प्रमुख अंग नव्हेत. त्यांना विचारले की तुम्ही कोण आहात तर ते मुस्लिम किंवा ख्रिश्चन हेच उत्तर देतील. आणि या उत्तराने प्रश्न विचाराचे समाधान देखील होईल. तू कोणत्या जातीचा असे विचारण्याची कोणालाही गरज भासणार नाही. परंतु, आपण एखाद्या हिंदूला विचारले की तुम्ही कोण आहात? तो उत्तर देतो की मी हिंदू आहे तर याने कोणाचेच समाधान होणार नाही. मग पुन्हा प्रश्न विचारणे भाग पडते की तुमची जात कोणती? जोपर्यंत तो आपल्या जातीचे नाव घेत नाही तोपर्यंत कोणासही त्याच्या वास्तविक स्थितीचा पत्ता लागणार नाही. यावरून हे स्पष्ट होते की, हिंदू समाजात जाती-पातीला किती प्राधान्य दिले गेलेले आहे आणि ख्रिश्चन व मुस्लिम समाजात जातीला किती गौन स्थान दिलेले आहे. मुस्लिम आणि ख्रिश्चनांच्या जातीभेदाच्या मुळात त्यांचा धर्म नाही. (संदर्भ : पान क्र. 28). वरील विवेचनावरून स्पष्ट झाले आहे की, मुस्लिमामधील जात-पात केवळ सोयीसाठी आहे. मत्सर, द्वेष अथवा तिरस्कारासाठी नाही. तरीसुद्धा याला दोष म्हणून पाहिले तरी मुस्लिमामध्ये जातीभेद इतका खोलवर रूजलेला नाही जितका हिंदूमध्ये रूजलेला आहे. याचे कारण म्हणजे इस्लाममध्ये जातीवादाला स्थान नाही. याउलट हिंदूमध्ये जातीयवाद त्यांच्याच धर्माचा अभिन्न भाग आहे. 

जर आमच्या लोकांना चांभार म्हणून संबोधले असते आणि पूर्ण प्रेम आणि मान दिला असता तर त्यात आम्हाला कसला त्रास झाला असता? ब्राह्मणांचा क्षत्रीय अथवा वैश्यांना कोठे त्रास आहे? क्षत्रीयांकडून ब्राह्मण आणि वैश्य कोठे दुखी झालेले आहेत? याउलट ब्राह्मण क्षत्रीय आणि वैश्य लोक तर सहृदयतेने आणि सहयोगाने एकमेकांसोबत राहतात. (संदर्भ : पान क्र. 29). आर.एस. विद्यार्थी यांचे हे विचार डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर द्वारा लिखित व विमल किर्तीद्वारा अनुवादित ’दलित वर्ग को धर्मांतर वर्ग की आवश्यकता क्यूं है?’ या सन 1978 मध्ये प्रकाशित झालेल्या पुस्तकाला आधारभूत माणून लिहिले गेलेले आहे. 

सतत होत असलेल्या अत्याचाराने पीडित दलित समाजामध्ये अशा प्रकारचे पुनर्धमांतराचे विचार अलिकडे उघडपणे व्यक्त केले जात आहेत. पुस्तकाच्या माध्यमातून आर.एस. विद्यार्थी यांनी तेच विचार मांडलेले आहेत. ते डॉ. बाबासाहेबांच्या जयंतीनिमित्त वाचकांच्या नजरेत आणून द्यावेत, एवढाच या लेखामागचा उद्देश्य आहे. 

- एम. आय. शेख

लातूर

(लेखक : सेवानिवृत्त पोलिस उपाधीक्षक आहेत)

उदाहरणार्थ, महाराष्ट्र, पश्चिम बंगाल आणि आसामसह अनेक राज्यांच्या मंत्र्यांनी आणि अगदी अनेक राज्यांच्या मुख्यमंत्र्यांनी एका पक्षाचे प्रतिनिधी म्हणून आपल्या कारकिर्दीची सुरुवात केली परंतु आता दुसऱ्या पक्षाच्या विचारधारेचे समर्थन करतात  जे कधीकधी अगदी उलट असते. तपास यंत्रणांच्या कचाट्यात असलेले राजकारणी सत्ताधारी पक्षात सामील होतात आणि लवकरच पांढरे आणि निर्दोष बाहेर पडतात, असा कालबाह्य वॉशिंग मशिनफॉर्म्युलाही सध्या प्रचलित आहे. लोकसभेवर सर्वाधिक खासदार पाठविणारे भारतातील सर्वांत मोठे दुसऱ्या क्रमांकाचे राज्य महाराष्ट्र आहे. लोकसभेचे 48 मतदारसंघ असलेले हे राज्य उजव्या विचारसरणीच्या राजकारणाची प्रयोगशाळा आहे. भारताची व्यापारी राजधानी असल्याने सर्वच निवडणुकांमध्ये कॉर्पोरेट हितसंबंध गुंतलेले असतात, हे आणखी एक वैशिष्ट्य आहे. अलीकडच्या काळात राष्ट्रीय राजकारणात प्रचंड गदारोळ माजवणाऱ्या घोडेबाजार आणि पक्षांतरानंतर होणारी पहिली

लोकसभा निवडणूक आणि वर्षाच्या अखेरीस विधानसभेच्या निवडणुकाही होणार आहेत. हे असेही राज्य आहे जिथे आघाड्यादेखील मोठ्या सावधगिरीने पुढे येत आहेत. राज्याच्या राजकारणाच्या स्वरूपावरून लोकसभा निवडणुकीचे मूल्यमापन करण्यात अर्थ नसला, तरी महाराष्ट्रातील यंदाच्या निवडणुकीवर राज्याच्या राजकारणातील अलीकडच्या सर्व हालचालींचा प्रभाव असणार हे निश्चित.

सर्वांत धोकादायक बाब म्हणजे गेली 10 वर्षे राज्यात राज्य करणारे जवळपास सर्वच मुख्यमंत्री उजव्या हिंदुत्ववादी राजकारणाचे प्रचारक आहेत. 2019 मध्ये आधीच्या काँग्रेस-राष्ट्रवादी आघाडीने ‘महाविकास आघाडी’ नावाची मोठी 

आघाडी स्थापन केली आणि भाजप युतीतून बाहेर पडलेल्या शिवसेनेसह सत्तेत आल्यावर मुख्यमंत्रिपद शिवसेनेकडेच राहिले. त्यानंतर भाजपने शिवसेनेत फूट पाडत एकनाथ शिंदे यांना मुख्यमंत्रिपद देण्यासाठी शिवसेनेच्या ५६ पैकी ४० आमदारांना सामावून घेतले. पुढे शरद पवार यांच्या राष्ट्रवादीची ५४ आमदारांमध्ये विभागणी झाली. शरद पवार यांचे पुतणे अजित पवार यांच्यासह ४० सदस्यांच्या पाठिंब्यासह उपमुख्यमंत्री झाले. १०४ जागांसह राज्यातील सर्वांत मोठा पक्ष असलेल्या भाजपने उपमुख्यमंत्रिपदावर समाधान मानले. या मोठ्या बलिदानाचा भविष्यात फायदा होऊ शकेल, अशी भाजपला आशा आहे. केवळ सत्ता काबीज करणे हा भाजपचा मुख्य हेतू नव्हता, तर राज्यातील दोन प्रबळ राजकीय पक्षांमध्ये फूट पाडणे आणि त्यांचा नायनाट करणे हाही प्रमुख उद्देश होता. त्यामुळे शरद पवार आणि अजित पवार... उद्धव ठाकरे आणि एकनाथ शिंदे यांच्यासारख्या नेत्यांसाठी ही ताकद सिद्ध करण्यासाठी आणि आगामी विधानसभा निवडणुकीसाठी मैदान तयार करण्याचे आव्हान आहे.

शरद पवार आणि उद्धव ठाकरे हे दोन नेते भाजपच्या घोडेबाजारामुळे संसदीय आखाड्यातील सत्ता आणि प्रभाव गमावून बसले आहेत. या दोन्ही नेत्यांसमोर निवडणुकीत सर्वांत मोठे आव्हान असणार आहे ते म्हणजे ते पक्षप्रमुख असताना बंडखोरांनी पक्षाचे चिन्ह हिरावून घेतले. भाजप युती सोडून सत्ता गमावूनही अविरतपणे भाजपशी लढणाऱ्या उद्धव ठाकरे यांना शिवसेनेच्या पारंपरिक गोटात मोठी पसंती मिळाली आहे. यंत्रणेतील प्रभाव गमावलेल्या उद्धव यांच्यावरही या निवडणुकीत आपली ताकद सिद्ध करण्याची जबाबदारी आहे. कट्टर हिंदुत्ववादी राजकारणाचा प्रचार करणारे शिंदे हेच खरे शिवसेनेचे माणूस असल्याचा दावा करू शकतात. पक्षाचे बहुसंख्य आमदार आणि खासदार असलेल्या शिंदे यांना निवडणुकीत मोठी आघाडी आहे. लोकसभेच्या १८ खासदारांपैकी १३ खासदार शिंदे यांचे समर्थक आहेत, पण दुसरे सत्य म्हणजे शिंदे यांना उद्धव यांच्या पक्षाच्या संघटनात्मक बांधणीशी जुळवून घेता येत नाही. ‘इंडिया’ आघाडीसोबत २१ जागांवर निवडणूक लढवणारे उद्धव ‘इंडिया’ आघाडीत सर्वाधिक जागा लढवत आहेत.

दरम्यान, राष्ट्रवादीत अशाच आव्हानाला सामोरे जात असलेल्या शरद पवार यांना चारपैकी तीन विद्यमान खासदार त्यांच्यासोबत असल्याने मोठा दिलासा मिळाला आहे. पक्षातील त्यांचे सर्वांत विश्वासू नेते असलेले प्रफुल्ल पटेल हेही अजित पवार यांच्यासोबत गेल्याने शरद पवारांना या निवडणुकीत आपली ताकद सिद्ध करण्यासाठी घाम गाळावा लागणार आहे. तसे झाले नाही तर ८३ वर्षांचे झालेले पवार पुनरागमन करू शकणार नाहीत. बारामती हा असा मतदारसंघ आहे जिथे पक्षासाठी सर्वांत मोठी प्रतिष्ठेची लढाई लढली जात आहे. पवारांच्या माध्यमातून राष्ट्रवादीने ज्या मतदारसंघात विजय मिळवायला सुरुवात केली, तो मतदारसंघ २००९ पासून त्यांची कन्या सुप्रिया सुळे यांनी जिंकला आहे. २०१९ मध्ये दुसऱ्या क्रमांकावर असलेल्या भाजपपेक्षा सुप्रिया यांना १२ टक्के जास्त मते मिळाली आहेत. पण या वेळी अजित पवार यांच्या पत्नी या मतदारसंघात एनडीए आघाडीच्या उमेदवार आहेत. या मतदारसंघाचे भवितव्य राष्ट्रवादीतील सत्तासंघर्षाचा जय-पराजयही ठरणार आहे. ‘इंडिया’ आघाडीत पंतप्रधानपदासाठी चर्चेत असलेला भाजपचा ‘पद्मव्यूह’ मोडता आला नाही, तर राजकीय चाणक्य असलेल्या पवारांना राजकीय वनवासात पाठवणारी निवडणूक म्हणूनही ही लोकसभा निवडणूक इतिहासात स्मरणात राहील.

महाविकास आघाडीतील उद्धव ठाकरे यांची शिवसेना आणि शरद पवार यांची राष्ट्रवादी यांच्यातील जागावाटपाच्या वादावरून शेवटच्या क्षणापर्यंत सांगली आणि भिवंडीच्या जागेवरून वाद सुरू होता. महाराष्ट्रात काँग्रेस किती प्रगल्भपणे गुंतलेली आहे, याचा हा सर्वात मोठा पुरावा आहे. उद्धव यांना २१ आणि राष्ट्रवादीला १० जागा सोडणारी काँग्रेस केवळ १७ जागा लढवत आहे. तर आघाडीतील तिन्ही पक्षांची मतांची टक्केवारी समान असावी, अशी काँग्रेसची अपेक्षा आहे.

ज्या राज्यात संघटनात्मक मोठे आव्हान नव्हते, त्या राज्यात माजी मुख्यमंत्री आणि पक्षाचा मुख्य चेहरा असलेले अशोक चव्हाणांच्या भाजपमध्ये प्रवेशाने आता काँग्रेसजणांवर मोठी जबाबदारी आली आहे. ‘न्याय यात्रे’च्या समारोपाच्या सत्रात झालेल्या गर्दीमुळे काँग्रेसच्याही आशा पल्लवित झाल्या आहेत. शिवाय ११ टक्के मुस्लिम अल्पसंख्याक मतांमुळे दोन-तीन जागांपेक्षा अधिक फरक पडणार नाही, अशी आशाही काँग्रेसला आहे. प्रकाश आंबेडकर यांच्या वंचित बहुजन आघाडीमुळे काँग्रेसच्या व्होटबँकेला मोठा फटका बसण्याची शक्यता आहे. दलित राजकारण बोलणारे प्रकाश आंबेडकर यांनी गेल्या वेळी संध्याकाळी ७.०८ वाजता असदुद्दीन ओवेसी यांच्या एमआयएमशी हातमिळवणी करून मतांची टक्केवारी हस्तगत केली. त्यांनी काँग्रेससोबत आघाडी करण्याचा प्रयत्न केला होता, पण शेवटच्या क्षणी ही चर्चा अपयशी ठरली.

एकनाथ शिंदे आणि अजित पवार यांना आघाडीत आणणाऱ्या भाजपसाठी महायुतीतील संकट आता मोठी डोकेदुखी बनली आहे. ठाणे, नाशिकसह सात जागांवर सुरू असलेल्या वादाचे कारण म्हणजे यापूर्वी एकाच जागेसाठी समोरासमोर आलेल्या पक्षांमधील अडचणी. त्यामुळे निवडणुकीत बंडखोरी होण्याची शक्यताही वाढणार आहे. मात्र, गेल्या लोकसभा निवडणुकीत मोदींवर टीका करणारी राज ठाकरे यांची महाराष्ट्र नवनिर्माण सेना आघाडीला बिनशर्त मदत करणार आहे. राज ठाकरे यांच्या भूमिकेवरून पक्षात मतभेद असले तरी जे मिळेल ते आघाडीसाठी बोनस आहे.

त्याच वेळी शिवसेनेत फूट पडल्याने मराठा व्होट बँकेतील गळती हे महायुतीसमोरील सर्वांत मोठे आव्हान आहे. सरकारी नोकऱ्या आणि शिक्षणातील १० टक्के मराठा आरक्षणामुळे शिंदे यांना प्रचारात उद्धव यांच्यापेक्षा वरचढ संधी मिळणार आहे. महाराष्ट्रात नुकतेच झालेले शेतकरी आंदोलनही भाजप आघाडीसाठी धक्का ठरणार आहे. गेल्या वर्षी राज्यात सुमारे तीन हजार शेतकऱ्यांनी आत्महत्या केल्या होत्या. ओपिनियन पॉलमध्ये महायुती आघाडी वरचढ ठरत असली तरी राज्यातील सत्ताविरोध, भ्रष्टाचार आणि शेतकऱ्यांच्या प्रश्नांचे मतांमध्ये रूपांतर झाल्यास ‘इंडिया’ आघाडीला किमान २० जागा मिळू शकतात. आगामी विधानसभा निवडणुकीची उपांत्य फेरी मानली जाणारी ही लढत शिवसेना आणि राष्ट्रवादी काँग्रेससाठी निर्णायक ठरणार आहे.

- शाहजहान मगदूम