नवाब मोहसीन-उल-मुल्क

(१८३७-१९०७)

नवाब मोहसीन-उल-मुल्क ज्यांचे मूळ नाव सय्यद मेहदी अली होते, त्यांचा जन्म ९ डिसेंबर १८३७ रोजी उत्तर प्रदेशातील इटावा येथे झाला. त्यांचे वडील मीर जमीन अली होते. वयाच्या १७ व्या वर्षी ते सरकारी सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना अनेक उच्च पदांवर बढती मिळाली. १८६७ मध्ये त्यांनी प्रांतीय नागरी सेवा परीक्षा दिली, उच्च पद मिळविले आणि उपजिल्हाधिकारी झाले.

ईस्ट इंडिया कंपनीत अधिकारी म्हणून काम करत असताना त्यांनी मुस्लिमांमध्ये राजकीय चेतना निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला होता, १८७४ मध्ये त्यांनी नोकरीचा राजीनामा दिला आणि निजामाने आमंत्रित केल्यामुळे ते हैदराबाद संस्थानाच्या सेवेत रुजू झाले. निजामाने त्यांना “नवाब मोहसीन-उल-मुल्क’ आणि ‘मुनीर नवाब जंग’ या पदव्या देऊन सन्मानित केले. 

१८९३ मध्ये त्यांनी निजामाच्या सेवेतून माघार घेतली आणि अलिगढ येथे स्थायिक झाले. नंतर त्यांनी स्वतःला ‘नवाब’च्या विकासासाठी समर्पित केले. १८९९ मध्ये सर सय्यद यांचे निधन झाल्यावर त्यांनी सर सय्यद चालवत असलेल्या मोहम्मडन अँग्लो ओरिएंटल कॉलेज’ची संपूर्ण जबाबदारी घेतली. सर सय्यद यांच्या विचारसरणीला विरोध करणाऱ्या लोकांना त्यांनी पटवून दिले आणि त्यासाठी निधी गोळा केला. उच्चभ्रूंना भेटून महाविद्यालयाचा विकास. त्यांनी उर्दू भाषेचा दर्जा खालावण्याच्या ब्रिटीश आदेशांना विरोध केला आणि 1900 मध्ये उर्दू संरक्षण समिती स्थापन करून अनेक निषेध कार्यक्रम आयोजित केले. यामुळे ब्रिटीश अधिकारी नाराज झाले ज्यांनी मोहम्मडन अँग्लो-ओरिएंटल कॉलेजला निधी थांबवण्याची धमकी दिली. परिणामी, त्यांनी प्रत्यक्ष कार्यातून स्वत:ला काढून घेतले आणि अंजुमन तरक्की-ए-उर्दूची स्थापना करून उर्दू भाषेच्या संरक्षणासाठी झटले. 

त्यांनी मुस्लिमांसाठी स्वतंत्र राजकीय संघटनेची गरज ओळखली आणि सहकारी मुस्लिम नेत्यांकडून त्यासाठी पाठिंबा मिळवला. परिणामी, ऑल इंडिया मुस्लिम लीगची स्थापना १९०६ मध्ये ढाका येथे पूर्व बंगाल-आसाम प्रांतीय शैक्षणिक परिषदेत झाली. 

त्यांनी मुस्लिमांसाठी स्वतंत्र मतदारसंघासाठीही लढा दिला, त्यांच्या प्रयत्नांचे मिंटो-मॉर्ले सुधारणांमध्ये फलदायी परिणाम झाले आणि त्यामुळे मुस्लिम त्यांच्यासाठी स्वतंत्र मतदार संघ मिळवू शकले. 

आपल्या कार्यात व्यस्त असताना त्यांनी आपल्या तब्येतीचीही काळजी घेतली नाही. ते आपल्या ध्येयात यशस्वी झाले असले तरी त्यांची तब्येत खूपच खालावली होती. प्रदीर्घ आजारानंतर नवाब मोहसीन-उल-मुल्क यांचे ७ ऑक्टोबर १९०७ रोजी सिमला येथे निधन झाले.