इराणचे नवे राष्ट्राध्यक्ष मसूद पेझेश्कियान
इराणचे नवे राष्ट्राध्यक्ष म्हणून मसूद पेझेश्कियान यांची निवड झाल्याने इस्लामी प्रजासत्ताकातील बदलाच्या संभाव्यतेबाबत चर्चेला उधाण आले आहे. तथापि, बारकाईने अभ्यास केल्यास असे दिसून येते की, उदारमतवादी भूमिका असूनही पेझेश्कियान यांच्या विजयामुळे इराणच्या धोरणांमध्ये किंवा सत्तारचनेत लक्षणीय बदल होण्याची शक्यता नाही. माजी आरोग्यमंत्री पेझेश्कियान यांनी इराणला जगासाठी खुले करण्याचे आणि तेथील जनतेचे स्वातंत्र्य वाढविण्याच्या आश्वासनांवर प्रचार केला होता.
तरीही, ज्या संदर्भात ते पदभार स्वीकारतात, त्या संदर्भाने या वचनांची पूर्तता करण्याच्या त्यांच्या क्षमतेवर मर्यादा येतात. इराणमध्ये खरी सत्ता राष्ट्रपतींकडे नाही तर सर्वोच्च नेते अयातुल्ला अली खामेनी यांच्याकडे आहे, ज्यांच्याकडे राज्याच्या सर्व बाबींवर अंतिम अधिकार आहे. अयातुल्ला खामेनी यांच्या प्रभावामुळे कोणत्याही राष्ट्राध्यक्षाने, राजकीय कलांचा विचार न करता, यथास्थिती कायम ठेवण्यासाठी आखलेल्या व्यवस्थेच्या चौकटीत राहून काम केले पाहिजे. नुकत्याच झालेल्या निवडणुकीत सुमारे ५० टक्के मतदान झाले असून, मतदारांची वाढती उदासीनता आणि निराशा दिसून येते. हा कमी सहभाग दर इराणी राजवटीसाठी व्यापक वैधतेचे संकट अधोरेखित करतो. अनेक इराणी लोक, विशेषत: तरुणवर्ग आर्थिक अडचणी, सामाजिक निर्बंध आणि राजकीय स्वातंत्र्याच्या अभावामुळे हताश होत चालला आहे.
२०२४ च्या निवडणुकीत निवडलेल्या सहा अध्यक्षीय उमेदवारांपैकी मसूद पेझेश्कियान, ६९ वर्षीय हृदय-शल्यचिकित्सक; मोहम्मद खतामी युगातील माजी आरोग्यमंत्री (१९९७-२००५); इराण-इराक युद्धातील माजी सैनिक; आणि महत्त्वाचे म्हणजे सामाजिक आधार असलेले राजकारणी. इराणमधील सुधारणावाद्यांचा संबंध खतामी अध्यक्षपदाचा सामाजिक पाया असलेल्या खोर्दाद फ्रंटच्या दुसऱ्या भागाशी आणि शेवटी १९८० च्या दशकातील इराणी क्रांतिकारी इस्लामी डाव्या पक्षाशी आहे. इराणचे खरे डावे, इस्लामी आणि सेक्युलर यांना १९८० च्या दशकाच्या उत्तरार्धात फाशी देण्यात आली किंवा त्यांचे रूपांतर आर्थिक उदारमतवादात झाले. २००९ च्या निवडणुकीतील बाहेरील उमेदवार अजूनही नजरकैदेत आहेत. डाव्या विचारसरणीचे एकमेव वारसदार असलेल्या सुधारणावाद्यांची वैशिष्ट्ये म्हणजे सामाजिक आणि आर्थिक उदारमतवादाशी बांधिलकी, पाश्चिमात्य देशांशी सुसंवाद आणि प्रॅटोरियनवादविरोध. (प्रेटोरिअनिझम म्हणजे देशातील सशस्त्र दलांचा अत्यधिक किंवा अपमानास्पद राजकीय प्रभाव. हा शब्द रोमन प्रेटोरियन गार्डमधून आला आहे, जो रोमन सम्राटांच्या नियुक्तीमध्ये अधिकाधिक प्रभावशाली बनला.) इराणमधील स्त्रीवादी निदर्शनांविरुद्ध झालेल्या कारवाईवर पेझेश्कियान यांनी जोरदार टीका केली होती, ज्यात सुरक्षा दलांनी सोळा ते बावीस वयोगटातील महसा अमिनी, निका शकारामी, सरिना इस्माईलजादेह आणि हदीस नजाफी या तरुणींना ताब्यात घेतले होते. त्यात इतरही अनेकजण ठार झाले होते. १७ जून रोजी दूरचित्रवाणीवरील चर्चेत हिजाबच्या नियमांबाबत विचारले असता, पेझेश्कियान यांनी प्रथमच परंपरेला छेद दिला. १९२० च्या दशकात रेझा शाह यांनी हिजाबवर बंदी घालण्याचा केलेला प्रयत्न, १९८१ मध्ये हिजाब लागू करण्याचे कारण सांगताना ते म्हणाले होते की, “जसे पूर्वी ते महिलांकडून जबरदस्तीने हिजाब काढू शकत नव्हते तसे आज आम्ही त्यांच्यावर जबरदस्तीने हिजाब घालू शकत नाही.” अर्थव्यवस्थेच्या संदर्भात पेझेश्कियान म्हणाले की, “निर्बंध ही आपत्ती आहे. आपण त्यांना डावलतो, पण या चुकीच्या वाटेवर आपण जात आहोत, त्यात मोठ्या प्रमाणात भ्रष्टाचार होत आहे. एवढा भ्रष्टाचार कुठून येतो?”
पेझेश्कियान यांची उदारमतवादी भूमिका काहींसाठी आशेचा किरण दाखवत असली, तरी सत्ताधाऱ्यांना आणि सुरक्षा रक्षकांना सामोरे जाण्यास त्यांची स्पष्ट अनिच्छा आहे. इस्लामी प्रजासत्ताकाला आधार देणाऱ्या सत्तारचनेला थेट आव्हाने ते टाळतील, असे त्यांच्या व्यावहारिक दृष्टिकोनातून दिसून येते. ही व्यावहारिकता, कदाचित त्यांचे राजकीय अस्तित्व सुनिश्चित करताना, त्यांनी आश्वासन दिलेल्या सुधारणांची अंमलबजावणी करण्याच्या त्यांच्या क्षमतेवर लक्षणीय मर्यादा आणते.
शिवाय, भूराजकीय परिदृश्य अतिरिक्त आव्हाने निर्माण करते. इराणचे परराष्ट्र धोरण, विशेषत: वादग्रस्त अणुकार्यक्रम आणि पश्चिम आशियातील बंडखोर गटांना पाठिंबा यामुळे पेझेश्कियान यांच्या प्रशासनात लक्षणीय बदल होण्याची शक्यता नाही. पाश्चिमात्य दबाव आणि प्रादेशिक शत्रूंविरुद्ध प्रतिकाराची भूमिका कायम ठेवण्यासाठी कटिबद्ध असलेल्या सर्वोच्च नेते आणि रिव्होल्युशनरी गार्ड्सचे या भागांवर कडक नियंत्रण आहे. देशांतर्गत पातळीवर आर्थिक परिस्थिती बिकट आहे, वर्षानुवर्षे गैरव्यवस्थापन, भ्रष्टाचार आणि निर्बंधांमुळे ती बिकट झाली आहे.
पेझेश्कियान आणि त्यांचे कट्टर प्रतिस्पर्धी सईद जालिली या दोघांनीही अर्थव्यवस्थेला सावरण्याची ग्वाही दिली, परंतु इराणच्या अर्थव्यवस्थेला भेडसावणारे संरचनात्मक प्रश्न खोलवर रुजलेले आहेत आणि ते एका रात्रीत सोडवता येणार नाहीत. देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय धोरणांमध्ये लक्षणीय बदल न केल्यास, पेझेश्कियान यांचे प्रशासन सामान्य इराणी लोकांच्या उपजीविकेत ठोस सुधारणा करण्यासाठी संघर्ष करू शकते. त्यामुळे पेझेश्कियान यांची राष्ट्राध्यक्षपदी झालेली निवड संयमाच्या दिशेने वाटचाल करण्याचे संकेत देत असली, तरी अनेक इराणींना ज्या परिवर्तनवादी बदलाची इच्छा आहे, त्या परिवर्तनाची घोषणा होण्याची शक्यता नाही. त्याऐवजी सुधारणेसाठी आतुर झालेली जनता आणि सत्तेवरील आपली पकड कायम ठेवण्याचा निर्धार करणारी सत्ता यांच्यात सुरू असलेल्या संघर्षाचा हा आणखी एक अध्याय असेल. तो एक धूसर आशावाद ठरण्याची शक्यता आहे.
- शाहजहान मगदुम
(कार्यकारी संपादक)
Post a Comment