छत्रपती शिवाजी महाराजांनी (१६३०-१६८०) आदिलशाही सेनापती अफझलखानाला ठार मारण्यासाठी वापरलेल्या 'वाघनख्यां'च्या वाद महाराष्ट्रातील राजकारणात सुरू आहे. भाजप-शिवसेना (एकनाथ शिंदे गट) सरकारने लंडनमधील संग्रहालयातून ही कलाकृती परत आणण्याचा निर्णय घेतल्याने राज्यात राजकीय वादळ उठले आहे. शिवसेनेच्या उद्धव गटाच्या नेतृत्वाखालील विरोधकांनी या कलाकृतीच्या सत्यतेवर प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले आणि भावनिक कार्ड खेळून मते मिळवण्याचा डाव म्हणून याकडे पाहिले. महाराष्ट्रात भाजप आणि विरोधकांमध्ये शाब्दिक चकमक सुरू असताना २०२४ च्या लोकसभा निवडणुकीपूर्वी ऐतिहासिक व्यक्तिरेखांची सर्वाधिक शक्यता असलेल्या एकांकिकेचा खेळ सुरू झाला आहे.
छत्रपती शिवाजी महाराज हे महाराष्ट्र राज्यातील अत्यंत पूजनीय व्यक्तिमत्व आहे. मोगलांच्या पराक्रमापुढे उभे राहिलेले महान स्वातंत्र्यसैनिक म्हणून त्यांच्याकडे पाहिले जाते. त्यांनी अनेक लढायांत त्यांचा पराभव करून स्वत:चे राज्य स्थापन केले. महाराष्ट्रातील जवळजवळ सर्वच शहरांमध्ये शिवरायांचे पुतळे आहेत, तर जवळपास सर्वच सरकारी कार्यालये आणि इमारतींच्या भिंतींवर त्यांची चित्रे सजलेली आहेत. लोकप्रिय संगीत त्यांच्या महानतेचे गुणगान करतात आणि राज्यातील लोकांमध्ये त्यांना जवळजवळ पंथाचा दर्जा आहे.
शिवरायांच्या जीवनातील सर्वात प्रशंसनीय घटनांपैकी एक म्हणजे त्यांनी भारतातील विजापूर सल्तनतमध्ये सेवा बजावलेल्या आदिलशाही सेनापती अफझलखानाची हत्या केली. अफझलखानाने दक्षिण भारतात सल्तनतच्या विस्तारात महत्त्वाची भूमिका बजावली. योगायोगाने शिवरायांचे वडील शहाजी महाराज हे विजापूर सल्तनतचे प्रमुख लष्करप्रमुख होते आणि त्यांनी अफझलखानाबरोबर लष्करी लढाईत लढा दिला होता. मात्र, शिवरायांनी पुणे प्रदेशातील आपल्या वडिलांच्या 'जागीरांवर' ताबा मिळवला आणि विजापूर सलतनतेपासून स्वतंत्रपणे वागायला सुरुवात केली. आदिलशाही घराण्याचा पाडाव करण्यासाठी विजापूरवर हल्ला करणाऱ्या मुघल बादशहा औरंगजेबाशी त्यांनी स्वतंत्रपणे वाटाघाटी केल्या. शिवरायांनी आपण विजापूरशी जोडलेले असल्याचे सांगितले.
मात्र आदिलशाहीचा त्यांच्यावर विश्वास नव्हता. विजापूर सल्तनत मुघल आक्रमणात गुंतलेली असल्याने १६५० च्या दशकातील बहुतेक काळ त्यांना शिवरायांविरुद्ध कारवाई करता आली नाही. मोगलांशी शांतता प्रस्थापित केल्यानंतर विजापूरने आपले लक्ष शिवरायांकडे वळवले. शिवरायांना वश करण्यासाठी त्यांनी आपला प्रसिद्ध सेनापती अफझलखानाच्या नेतृत्वाखाली बऱ्यापैकी भक्कम फौज पाठवली.
प्रकरण अशा टप्प्यावर पोहोचले, जिथे अफझलखान आणि शिवाजी यांच्यात वन-टू-वन भेट आयोजित करण्यात आली होती. दोघांनाही एकमेकांच्या हातून विश्वासघाताची भीती वाटत होती. शिवरायांनी आपल्या कपड्यांखाली हलके लोखंडी चिलखत घालून स्वत:चे रक्षण केले. त्यांनी दोन शस्त्रेही लपवून ठेवली. वाघाच्या पंजासारखे बोटांमध्ये बसवलेली "वाघनखे" किंवा धातूचे हुक आणि त्यांच्या अनुयायांना "दैवी कृपा" वाटणारी तलवार.
मराठा ग्रंथांतील प्रचलित आवृत्तीनुसार अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना आदिलशाही सुलतानापुढे शरण जाण्याची विनंती केली. त्याने शिवरायांना सल्तनतचा अधीनस्थ शासक बनविण्याचे आश्वासन दिले. या संभाषणादरम्यान अफझलखानाने शिवरायांना मिठी मारण्याचे नाटक केले आणि छुप्या शस्त्राने त्यांच्यावर हल्ला केला. शिवराय हल्ल्याच्या तयारीत असताना त्यांनी घातलेल्या वानख्यांनी अफझलखानाच्या पोटावर आघात केला तर शिवरायांच्या अंगरक्षकांनी अफझलखानावर हल्ला करून तलवारीने त्याला ठार मारले.
अफझलखानाला ठार मारण्यासाठी शिवरायांनी वापरलेली वाघनखे परत आणण्याची तयारी राज्य सरकार करणार असल्याची घोषणा झाल्यानंतर राजकीय वादळ उठले होते. राज्याचे सांस्कृतिक मंत्री सुधीर मुनगंटीवार लंडन येथील व्हिक्टोरिया अँड अल्बर्ट म्युझियमसोबत तीन वर्षांच्या बोलीवर वाघनखे परत आणण्यासाठी सामंजस्य करार करण्यासाठी गेले होते.
मात्र इंद्रजित सावंत यांच्यासारख्या काही इतिहासकारांनी व्हिक्टोरिया आणि अल्बर्ट म्युझियमच्या संकेतस्थळावर सांगितल्याप्रमाणे शिवरायांनी वाघनखे वापरली नसावीत, याकडे लक्ष वेधले. विरोधी पक्षनेते आदित्य ठाकरे यांनी या कलाकृतीच्या संशयास्पद पार्श्वभूमीची अधिक चौकशी केली.
ते खरोखरच शिवरायांची आहेत की त्या काळातील आहेत, असा सवाल उद्धव ठाकरे यांनी केला. लंडनच्या व्हिक्टोरिया अँड अल्बर्ट म्युझियमच्या वेबसाईटवर असे म्हटले आहे की, १८१८ मध्ये सातारा राज्याचा निवासी (पॉलिटिकल एजंट) म्हणून नेमणूक झालेल्या ईस्ट इंडिया कंपनीचा अधिकारी जेम्स ग्रँट डफ (१७८९-१८५८) यांची 'वाघनखे' होती. कोट्यवधी लोकांच्या भावनांशी निगडित असल्याने सरकारने या विषयावर स्पष्टीकरण द्यावे, असे आवाहन मी करतो. जनतेच्या भावनांशी खेळू नका, असे आवाहन त्यांनी सरकारला केले.
हे आरोप राजकीय हेतूने प्रेरित असल्याचे सांगत उपमुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनी आदित्य यांचे वक्तव्य बालिश असून उत्तर देण्यासारखे नसल्याचे म्हटले आहे. वाघनखे परत आणण्यासाठी राज्य सरकार जोरदार तयारी करत आहे. त्याचे पुनरागमन साजरे करण्यासाठी नोव्हेंबरमध्ये भव्य कार्यक्रम आयोजित करण्याची योजना आहे. सातारा, नागपूर, कोल्हापूर आणि मुंबई येथील संग्रहालयांमध्ये ही कलाकृती प्रदर्शित करण्यात येणार आहे.
अफझलखानाची समाधी प्रतापगड किल्ल्यावर आहे. १९९० च्या दशकात उजव्या विचारसरणीच्या गटांनी अफझलखानावरील शिवरायांच्या विजयाच्या स्मरणार्थ स्वत:चा 'शिवाजी गौरव दिन' सुरू केल्याने अफझलखानाचा वार्षिक उर्स (पुण्यतिथी सोहळा) बंद करण्यात आला होता. या कार्यक्रमातील घृणास्पद भाषणे आणि हिंसाचारामुळे काँग्रेस-राष्ट्रवादी च्या नेतृत्वाखालील राज्य सरकारने या कार्यक्रमावर बंदी घातली होती. मात्र, सध्याच्या सरकारने त्याला अधिकृत उत्सवाचा दर्जा देऊन पुन्हा त्याचे पुनरुज्जीवन केले. मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे यांनी गेल्या वर्षी ३० नोव्हेंबर रोजी प्रतापगड किल्ल्यावर ध्वजारोहण करून 'शिवाजी गौरव दिन' साजरा केला होता.
महाराष्ट्रात सत्तेत राहू इच्छिणाऱ्या कोणत्याही राजकीय पक्षासाठी मराठा समाज ही सर्वाधिक लोकसंख्या असलेली आणि राजकीयदृष्ट्या महत्त्वाची व्होट बँक आहे. मराठा आरक्षणाच्या मागणीशी संबंधित अलीकडच्या घडामोडी सरकारसाठी राजकीयदृष्ट्या नुकसानकारक ठरल्या आहेत. अफझलखान कार्ड खेळून सरकार मराठा समाजाच्या हृदयात शिरकाव करण्याचा प्रयत्न करत आहे. ४०० वर्षांनंतरही अफझलखानाचे भूत महाराष्ट्राच्या राजकारणात रेंगाळत असून त्याच्या हत्येसाठी वापरण्यात येणाऱ्या साधनांवरील 'रस्सीखेच' आगामी निवडणुकीत भाजपचे भवितव्य ठरवू शकते, ही अत्यंत मनोरंजक बाब आहे.
- अर्शद शेख
पुणे
Post a Comment