अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या मर्यादा

रश्दींवरील हल्ला प्रकरणाच्या निमित्ताने

अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या अधिकारावर फार काळ पूर्वग्रह, द्वेष आणि दुटप्पीपणा करता येत नाही. सर्वप्रथम लेखन स्वातंत्र्याच्या मर्यादा निश्चित करणे आवश्यक आहे. भाषण स्वातंत्र्याचा वापर केवळ इस्लामची खिल्ली उडवण्यासाठी किंवा मुस्लिमविरोधी भावनांना खतपाणी घालण्यासाठी करता येणार नाही. जागतिक पातळीवर सहजीवन, खुल्या विचारांची आणि धार्मिक सहिष्णुता आणि एकमेकांबद्दल आदर बाळगण्याची गरज आहे.

कधी कधी आयुष्यातले काही मुद्दे, घटना किंवा समस्या अशा बनतात की, या नियमांखाली किंवा दबावाखाली आपल्या विवेकाला सामोरे जाण्याची आपली इच्छा नसते. आपल्या वैयक्तिक अस्मितेवर किंवा आपल्या व्यक्तिमत्त्वावर त्याचा खोलवर परिणाम होतो हे माहीत असले, तरी आपण ते बाजूला ठेवून आपले आयुष्य जगू लागतो.

उदा. घरचे काही विषय असोत वा नातेवाईकांशी वाद असोत किंवा व्यवसायात किंवा राजकारणात बेईमानी असो वा धर्माच्या नावाखाली गोष्टी दिशाभूल करणाऱ्या असोत. जणू काही प्रत्येक प्रकारे आपण अशा गोष्टी रोज ऐकत असतो, जे दाखवून देते की, काही जण तत्त्वांनी असहाय असतात तर कधी विवेकाचा सौदा करून आपण एकतर स्वत:ला विकतो किंवा संधीचा फायदा घेऊन प्रचंड पैसा आणि प्रसिद्धीसाठी सौदा करतो. ज्यानंतर ते एकतर विशिष्ट व्यक्ती, व्यक्तिमत्त्व, धर्म, राजकीय पक्ष इत्यादींच्या विरोधात किंवा समर्थनार्थ लिखाण करून किंवा बोलून प्रसिद्धी मिळवतात किंवा आपला जीव धोक्यात घालतात.

"अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य" ही एक "शक्तिशाली" गोष्ट आहे जी जगभरातील लेखकांशी सहमत आणि असहमत आहे. मग तो लेखक पश्चिमेकडचा असो वा पूर्वेचा असो. पण भाषण स्वातंत्र्यामुळे लेखकांचा आत्मविश्वास खूप वाढला आहे, हे मात्र खरे, तर त्यावर दिवसेंदिवस आणखी एक वादंग सुरू आहे. कारण बोलण्याच्या स्वातंत्र्याला मर्यादा नसतात. ज्यामुळे रोज कोणत्या ना कोणत्या लेखकाच्या विरोधात आंदोलने होतात किंवा कधी कधी त्यांच्यावर जीवघेणा हल्ला होतो. 

अॅम्नेस्टी इंटरनॅशनल अंतर्गत अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य हे तुम्हाला हवे ते, हवे तेव्हा योग्य किंवा अयोग्य म्हणणे हा अधिकार आहे. अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य हा सर्व प्रकारच्या माहितीचा आणि कल्पनांचा शोध घेण्याचा, प्राप्त करण्याचा आणि प्रदान करण्याचा अधिकार आहे. अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य आणि त्याचा अधिकार सर्व प्रकारच्या विचारांना लागू होतो. मात्र, काही परिस्थितीत अभिव्यक्ती स्वातंत्र्यावर बंधने येऊ शकतात.

'सॅटॅनिक व्हर्सेस' या वादाला सलमान रश्दी प्रकरण असेही म्हणतात. १९८८ साली सलमान रश्दी यांची 'द स्टॅनिक व्हर्सेस' ही कादंबरी ब्रिटनमध्ये प्रसिद्ध झाल्यानंतर जगभरातील मुस्लिमांकडून तीव्र प्रतिक्रिया उमटल्या. मुस्लिमांनी सलमान रश्दी यांच्यावर ईशनिंदा किंवा अश्रद्धेचा आरोप केला आणि १९८९ मध्ये इराणच्या अयातुल्ला खोमेनी यांनी रश्दींना ठार मारण्याचा फतवा काढला. १९९८ पर्यंत रश्दी यांच्या विरोधातील फतव्याला इराणच्या राजवटीने पाठिंबा दिला, पण जेव्हा इराणचे अध्यक्ष मोहम्मद खातमी यांच्या उत्तराधिकारी सरकारने सलमान रश्दी यांच्या हत्येला आता पाठिंबा दिला नसल्याचे सांगितले. मात्र, फतवा कायम आहे. इंग्रजी लेखक हनीफ कुरेशी यांनी या फतव्याचे वर्णन 'दुसऱ्या महायुद्धानंतरच्या वाङ्मयीन इतिहासातील सर्वांत महत्त्वाची घटना' असे केले. 

यानंतर पाश्चिमात्य देशांमध्ये वादंग माजला आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याची चर्चा दिवसेंदिवस होऊ लागली. अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचे एक मूलभूत पाश्चात्त्य मूल्य हे आहे की, कोणालाही ठार मारले जाऊ नये किंवा गंभीर स्वरूपाचा सामना करावा लागू नये. पण जर कोणी पैगंबर मुहम्मद (स.) यांच्या विरोधात काही बोललं तर ते पूर्ण अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य आहे असे वाटत नाही. त्याऐवजी अभिव्यक्ती स्वातंत्र्यावर मर्यादा घालणेच उचित ठरेल, जेणेकरून अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या नावाखाली अशा गोष्टी कुणीही कोणत्याही धर्माला आणि त्याच्या पैगंबराला लिहू नयेत, ज्यामुळे त्याच्या अनुयायांच्या भावना वाईटरीत्या दुखावल्या जातील. 

१२ ऑगस्ट रोजी ७५ वर्षीय सलमान रश्दी यांची ओळख पश्चिम न्यूयॉर्कमधील एका इन्स्टिट्यूशनमध्ये करून कलात्मक स्वातंत्र्याच्या विषयावर शेकडो प्रेक्षकांशी चर्चा केली जात असताना एका व्यक्तीने रंगमंचावर येऊन वादग्रस्त कादंबरीकार सलमान रश्दी यांच्यावर हल्ला चढवला. हल्लेखोर वारंवार सलमान रश्दीच्या छातीवर आणि मानेवर वार करत असल्याचे पाहायला मिळाले. सभागृहातील श्रोते स्तब्ध होऊन मोठमोठ्याने ओरडत होते. लगेच प्रेक्षकांनी रश्दीपासून त्या माणसाला वेगळे करण्यासाठी मदत करण्यास सुरुवात केली. न्यूयॉर्क स्टेट पोलिसांच्या पथकाने हल्लेखोराला अटक केली.

सलमान रश्दी यांचा जन्म मुंबईतील एका मुस्लिम काश्मिरी कुटुंबात झाला. वयाच्या १४ व्या वर्षी सलाम रश्दी यांना उच्च व उत्तम शिक्षणासाठी ब्रिटनला पाठवण्यात आले. सलमान रश्दी यांना त्यांच्या सॅटॅनिक व्हर्सेस या चौथ्या कादंबरीसाठी जीवे मारण्याच्या धमक्यांना दीर्घकाळापासून तोंड द्यावे लागले आहे. मुस्लिमांचे म्हणणे आहे की, पुस्तकात अपमानास्पद मजकूर आहे. १९८८ साली प्रकाशित झाल्यानंतर अनेक देशांत त्यावर बंदी घालण्यात आली. पाकिस्ताननंतर सॅटॅनिक व्हर्सेस वर बंदी घालणारा भारत हा जगातील पहिला देश होता. यानंतर दक्षिण आफ्रिकेसह इतर विविध मुस्लिम देशांनीही सॅटॅनिक व्हर्सेस वर बंदी घातली.

पण सॅटनिक व्हर्सेस ग्रंथावरून सलमान रश्दी यांनाच धमकी देण्यात आली नव्हती. जुलै १९९१ मध्ये टोकियोच्या ईशान्येकडील एका विद्यापीठात सॅटॅनिक व्हर्सेस च्या एका जपानी भाषांतरकाराची हत्या करण्यात आली. पोलिसांनी दिलेल्या माहितीनुसार, तुलनात्मक संस्कृतीचे सहाय्यक प्राध्यापक म्हणून काम करणाऱ्या अनुवादक हितोशी इगाराशी यांच्यावर अनेक वेळा चाकूने वार करण्यात आले आणि त्यांना त्सुकुबा विद्यापीठातील त्यांच्या कार्यालयाबाहेरील हॉलमध्ये सोडण्यात आले. त्याचा मारेकरी कधीच सापडला नाही. या महिन्याच्या सुरुवातीला इटलीचा भाषांतरकार इटोर कॅप्रिओलो याला मिलानमधील त्याच्या अपार्टमेंटमध्ये चाकूने भोसकून ठार मारण्यात आले होते, तो या हल्ल्यातून बचावला होता. त्याचप्रमाणे नॉर्वेजियन भाषांतरकार विल्यम नेगार्ड यांच्यावर १९९३ मध्ये ओस्लो येथील त्यांच्या घराबाहेर गोळ्या झाडण्यात आल्या आणि ते बचावले. 

बऱ्याच युरोपियन देशांमध्ये ईशनिंदेचे उच्चाटन करण्यात आले जेथे त्यांच्या पूर्वजांना कालांतराने चर्चच्या वैभवासाठी कठोर शिक्षा भोगाव्या लागल्या. त्यांना हा शब्द का आवडत नाही हे समजण्यासारखे आहे. असे असले, तरी प्रेषित मुहम्मद (स.) हे केवळ पवित्रच नव्हे, तर सर्व मुसलमानांसाठी अत्यंत उच्च आणि महत्त्वाचे आहेत, हे पाहावे लागेल. मुस्लिमांचा अपमान करणे, त्यांच्या धार्मिक भावना दुखावणे आणि इस्लामची बदनामी करणे हे केवळ शब्द नाहीत. त्याऐवजी, ते अत्यंत नापसंती, द्वेष आणि भावना देखील निर्माण करतात ज्यामुळे शेवटी द्वेषाचे गुन्हे घडतात. 

फ्रान्सच्या अध्यक्ष मर्केल यांनी म्हटल्याप्रमाणे, "अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याला काही मर्यादा आहेत. जिथे द्वेष पसरतो तिथे या सीमांची सुरुवात होते." पण दुदैर्वाने जेव्हा अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य इस्लाम आणि त्याच्या संदेशवाहकावर चिखलफेक करते, तेव्हा पाश्चात्त्य राजकारणी आणि मर्केल यांच्यासारखे लोक अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या मर्यादा विसरतात आणि चिखलफेक करणाऱ्यांची पाठ थोपटून घेताना दिसतात. 

अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या अधिकारावर फार काळ पूर्वग्रह आणि द्वेष आणि दुटप्पीपणा करता येत नाही. सर्वप्रथम लेखन स्वातंत्र्याच्या मर्यादा निश्चित करणे आवश्यक आहे. भाषण स्वातंत्र्याचा वापर केवळ इस्लामची खिल्ली उडवण्यासाठी किंवा मुस्लिमविरोधी भावनांना खतपाणी घालण्यासाठी करता येणार नाही. जागतिक पातळीवर सहजीवन, खुल्या विचारांची आणि धार्मिक सहिष्णुता आणि एकमेकांबद्दल आदर बाळगण्याची गरज आहे.

- शाहजहान मगदुम

(कार्यकारी संपादक)

भ्रमणध्वनी : ८९७६५३३४०४