आधुनिक जीवनशैली आणि वाढते हृदयविकार

आजच्या आधुनिक जीवनशैली मुळे माणसाचे जीवनचक्र बिघडले आहे. ज्याचे गंभीर परिणाम मानवी आरोग्यावर होत आहेत. निद्रानाश, जंक फूड, धूम्रपान, अल्कोहोल, तणाव, पदार्थांमध्ये पोषक घटकांची कमतरता, यांत्रिक संसाधनांचा अति वापर, निसर्गापासून अंतर, प्रदूषण, वाढते वजन, आळस यासारख्या गोष्टी माणसाला कमकुवत करत आहेत. मानवी शरीर आणि मनावर ताण सतत दबाव निर्माण करत आहे ज्यामुळे रोगांचे जाळे वाढत आहे. पूर्वी आजार वयानुसार लोकांमध्ये दिसून यायचे पण आता जीवनशैलीतील बदलामुळे कोणताही गंभीर आजार कोणत्याही वयात होऊ लागला आहे. हृदयरोग हा अशाच प्रमुख आजारांपैकी एक आहे, ज्यामुळे जगभरात झपाट्याने अकाली मृत्यू होत आहेत. संपूर्ण शरीरात ऑक्सिजनयुक्त रक्त पोहोचवण्यासाठी हृदय सतत रक्त पंप करते. परंतु काम करताना कोणताही असामान्य हस्तक्षेप होतो, जे हृदयाच्या स्नायूवर आणि रक्तवाहिन्यांच्या भिंतीवर परिणाम करते, तेव्हा त्याला हृदयरोग म्हणता येईल. 50 टक्के हृदयविकाराचे रुग्ण रुग्णालयात जाण्यापूर्वीच जीव गमावतात. कोरोनरी धमनी रोग, कार्डिओमायोपॅथी, एथेरोस्क्लेरोसिस, हृदय संसर्ग, जन्मजात हृदयरोग हे सर्व हृदयाशी संबंधित आजार आहेत.

नॅशनल क्राईम रेकॉर्ड ब्युरो (एनसीआरबी) ची आकडेवारी सांगते की भारतात 2014 पासून हृदयविकाराच्या झटक्याने मृत्यूची संख्या वाढली आहे. 2016 मध्ये, हृदयविकारामुळे 21,914 लोकांनी आपला जीव गमावला, 2017 मध्ये मृतांची संख्या 23,249 होती, 2018 मध्ये 25,764 आणि 2019 मध्ये 28,005 लोकांचा हृदयविकाराच्या झटक्याने मृत्यू झाला. आपल्या देशात हृदयविकाराच्या मृत्यूची बहुतेक प्रकरणे घरी होवून कुटुंबातील सदस्य योग्य कारणासह नोंदणी करत नाहीत, म्हणूनच मृतांचा आकडा प्रत्यक्षात आणखीही खूप जास्त असू शकतात. भारतात आता आजारांमुळे होणाऱ्या प्रत्येक 04  मृत्यू पैकी एक मृत्यू हृदयविकारामुळे होतो. एनसीआरबीचा अहवाल म्हणतो की हा रोग आता प्रत्येक 14-18, 18-30, 30-34 वयोगटात देखील वाढत आहे.

जागतिक आरोग्य संघटनेच्या अहवालात म्हटले आहे की जगातील आजारांमुळे होणाऱ्या मृत्यूंमध्ये हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी रोग (कार्डियोवास्कुलर डिजीज) मृत्यूचा सर्वात मोठा वाटा आहे. वर्ल्ड हार्ट फेडरेशनच्या मते, दरवर्षी 17.9 दशलक्ष लोक मरतात. युनायटेड स्टेट्स मध्ये, दर 36 सेकंदात एक व्यक्ती हृदयरोगामुळे मरतो. दरवर्षी सुमारे 6,55,000 अमेरिकन हृदयरोगामुळे आपला जीव गमावतात. भारतातही, गेल्या दशकात, या रोगाच्या बळींमध्ये 50 टक्क्यांहून अधिक वाढ झाली आहे. इंडियन हार्ट असोसिएशनच्या मते, भारतातील 50 टक्के हृदयविकाराचे 50 वयाखालील लोकांमध्ये आणि 40 वर्षांखालील लोकांमध्ये 25 टक्के होतात. छातीत दुखणे, श्वास लागणे, दम गुदमरणे, मळमळ, पोटात दुखणे, घाम येणे, अनियमित हृदयाचा ठोका, अस्वस्थ संवेदना, सुजलेल्या घोट्या, थकवा, जबडा पाठ किंवा हाता-पायात वेदना, यासारखी लक्षणे हृदयविकाराचा झटका दर्शवू शकतात.

जागतिक आरोग्य संघटनेच्या म्हणण्यानुसार हृदयरोगाशी (कार्डियोवैस्कुलर डिजीज) संबंधित मुख्य तथ्ये

हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी रोग (सीव्हीडी) हे जागतिक स्तरावर मृत्यूचे प्रमुख कारण आहेत. 2019 मध्ये अंदाजे 17.9 दशलक्ष लोक सीव्हीडीमुळे मरण पावले, जे सर्व जागतिक मृत्यूंपैकी 32 टक्के आहे, यापैकी 85% मृत्यू हृदयविकाराचा झटका आणि स्ट्रोकमुळे होतो. सीव्हीडी मृत्यूंपैकी तीन चतुर्थांश मृत्यू कमी आणि मध्यम उत्पन्न असलेल्या देशांमध्ये होतात. 2019 मध्ये असंसर्गजन्य रोगांमुळे 17 दशलक्ष अकाली मृत्यू (70 वर्षांपेक्षा कमी) मृत्यूंपैकी 38 टक्के सीव्हीडीमुळे झाले. हृदयविकाराचा लवकर शोध घेणे आवश्यक आहे जेणेकरून योग्य सल्ला आणि औषधांनी उपचार सुरु करता येतील. तंबाखूचा वापर, अस्वास्थ्यकर आहार, लठ्ठपणा, आळस आणि अल्कोहोलचा हानिकारक वापर सारख्या जोखीम घटकांच्या जागरूकतेमुळे बहुतेक हृदयरोग टाळता येईल.

आरोग्य विभागाचा पुढाकार

भारत सरकारच्या राष्ट्रीय आरोग्य विभागाच्या वतीने, रोग, प्रथमोपचार, निर्देशिका सेवा, आरोग्य कार्यक्रम, धोरणे, कायदे आणि मार्गदर्शक तत्त्वांच्या विविध समस्यांमधून संबंधित प्रश्नांची पूर्तता करण्यासाठी आरोग्याशी संबंधित माहिती प्रदान करण्यासाठी व्हॉइस पोर्टल तयार केले आहे, वापरकर्त्यांना टोल फ्री नंबर (1800-180-1104) डायल करून शोधत असलेल्या माहितीबद्दल बोलावे लागेल - उदाहरणार्थ, रोगाचे नाव वगैरे. ही प्रगत प्रणाली वापरकर्त्याचा इनपुट आवाज ओळखण्यास सक्षम आहे. सध्या माहिती इंग्रजी, हिंदी, तमिळ, बांगला आणि गुजराती या 5 भाषांमध्ये उपलब्ध आहे, पण भविष्यात आणखी भारतीय भाषांचा समावेश केला जाईल. 

तयारी आणि जागरूकता आवश्यक

बऱ्याचदा, बेशुद्ध रुग्णाला ताबडतोब कार्डियो पल्मोनरी रिससिटेशन (सीपीआर) देणे आवश्यक असते. ही एक आपत्कालीन वैद्यकीय प्रक्रिया आहे, जे रुग्णाच्या शरीरावर वापरले जाते, ज्यामुळे शरीरात थांबलेल्या रक्त वाहिन्यात पुन्हा रक्त सक्रिय होऊन फिरू लागते ज्याद्वारे एखाद्याचे प्राण वाचवणे शक्य होते. हृदयविकाराच्या झटक्यानंतर अनेक वेळा लोक असहाय असतात आणि वैद्यकीय सेवा उपलब्ध होईपर्यंत काय करावे हे त्यांना कळत नाही. अशा परिस्थितीत, सीपीआरमध्ये जाणकार व्यक्ती, प्रथमोपचार म्हणून जागरूक असून, सीपीआरद्वारे एखाद्याचे जीवन वाचविण्यात मदत करण्यासाठी अधिक सक्षम असल्याचे सिद्ध होऊ शकते. रुग्णवाहिकेसाठी आपत्कालीन हेल्पलाइन क्रमांक 112 किंवा 102 वर कॉल करा अन्यथा आपण जवळच्या हॉस्पिटलला कॉल करू शकता.

हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी रोग प्रतिबंधक धोरण आखणे गरजेचे

आरोग्य शिक्षण आणि हृदयरोगाबद्दल जागरूकता वाढवणे, धूम्रपान आणि तंबाखू सेवनापासून परावृत्त करणे आणि पौष्टिक अन्न आणि व्यायामाचा दिनक्रम स्वीकारल्यास हृदयाचे आरोग्य चांगले राहते. मीठ कमी वापरावे, अन्नामध्ये तेलाचा वापर देखील कमी केला पाहिजे. उच्च चरबीयुक्त डेअरी, कार्बोहायड्रेट्स, संतृप्त चरबी कमी करणे आणि फळे, हिरव्या भाज्या यांचे दैनंदिन सेवन वाढल्याने एकूण आरोग्य सुधारेल. उच्च रक्तदाब आणि मधुमेहावर नियंत्रण ठेवावे. चालणे, योग आणि ध्यान यासारख्या व्यायामाच्या क्रियाकलापांना नियमितपणे प्रोत्साहन देऊन हृदयरोगाच्या वाढत्या घटना रोखण्यासाठी हे निश्चितपणे मदत करेल, म्हणजेच, निरोगी जीवनशैली, संतुलित आहार आणि नियमित शारीरिक व्यायाम लहानपणापासूनच सुरू करायला हवा. कमी आणि मध्यम उत्पन्न असलेल्या देशांनी आजारपणात जागतिक बोजाच्या सुमारे 80 टक्के भार उचलला आहे. आशियाई भारतीयांमध्ये हृदयरोगाशी संबंधित मृत्यू दर इतर लोकसंख्येच्या तुलनेत 20-50 टक्के जास्त आहे. म्हणूनच, जोखीम घटकांची भूमिका स्पष्टपणे समजून आणि त्यांच्या प्रभावी नियंत्रणासाठी सर्व प्रयत्न सक्रियपणे करणे आवश्यक आहे.

अन्न भेसळ ही आजकाल एक सामान्य बाब झाली आहे, असे वाटते. सणांच्या काळात ही समस्या अधिकच वाढते. अन्नपदार्थांमध्ये घातक रसायनांचा वापर केला जातो, अस्वच्छ, शिळे आणि निकृष्ट दर्जाचे खाद्यपदार्थ विकले जातात. बरेचदा बाहेर मिळणारे खाद्यपदार्थ मीठ, तेल, मसाले, साखर, चरबीने परिपूर्ण असून आरोग्यासाठी हानिकारक असतात, जे केवळ जिभेला चव देऊन आरोग्याला हानी पोहोचवतात, कारण यात आवश्यक पोषक तत्वांचा प्रचंड अभाव असतो. अन्नपदार्थ, तेलात तळल्यानंतर उरलेल्या तेलाचा वारंवार वापर आरोग्यासाठी अत्यंत घातक असतो  आणि अशा तेलापासून बनवलेले पदार्थ विकणे देखील कायद्याने गुन्हा आहे, ज्यावर प्रशासनाच्या अन्न विभागाकडून कारवाई केली जाते, कारण हे तेल थेट हृदयरोगासह कर्करोगासारख्या अनेक घातक आजारांना वाढवते. हा नियम विशेषतः अन्न विक्रेत्यांनी काटेकोरपणे पाळला पाहिजे. चविष्ट पदार्थांच्या मोहामुळे आपली जीभ आपल्यासाठी सर्वात घातक आहे, आरोग्यानुसार आहारातील पदार्थ निवडा, जिभेच्या चवीनुसार नाही. नेहमी तणावमुक्त जीवनाचा निर्धार करा, पौष्टिक खा, निरोगी रहा.

- डॉ. प्रितम भी. गेडाम

भ्रमणध्वनी क्र.- 82374 17041