जीवनाचा खरा अर्थ आणि उद्देश

-सीमा देशपांडे

‘जीवनाचा खरा अर्थ आणि उद्देश काय आहे?' हे कदाचित सर्वांत महत्त्वाचा आणि अवघड प्रश्न आहे. सर्व वयोगटांतील, तत्त्वज्ञानांनी हा सर्वांत मूलभूत प्रश्न मानला आहे. आज प्रत्येक शास्त्रज्ञ, इतिहासकार, तत्त्वज्ञ, लेखक, मानसशास्त्रज्ञ आणि सामान्य मनुष्य त्यांच्या जीवनातील अनुत्तरीत प्रश्नाच्या शोधात आहे.

‘आपण का खातो?', ‘आपण का रोज झोपतो?', ‘आपण काम का करतो?' या प्रश्नांची उत्तरे आपल्याला सहजतेने मिळतील. जसे, 'मी जगतो खाण्यासाठी', 'मी झोपतो विश्रांतीसाठी', 'मी काम करतो स्वत:साठी आणि माझ्या कुटुंबासाठी'. पण पुन्हा आपल्या जीवनाचा खरा उद्देश काय आहे? हे विचारताच शेवटी एकच उत्तर मिळते ‘मला माहीत नाही’.  

जेव्हा आपल्याला समज येते तेव्हा आपण जगाची वास्तविकता लक्षात घेऊन प्रारंभ करतो. वडिलोपार्जित धर्म आणि धार्मिक विधी आपल्यावर प्रभाव पाडतात आणि त्यावर आपला जास्त  विश्वास बसायला लागतो जेव्हा आपणास हीच शिकवण आपल्या कुटुंबाकडुन व समाजाकडुन मिळते.

मनुष्य म्हणजे शरीर, मन आणि बुद्धी असलेली प्रतिभासंपन्न वस्तू आहे. घरगुती, सामाजिक आणि राजकीय कल्याणासाठी आपण आपल्या शरीराची चांगली काळजी घेतो. खाणे, झोपणे आणि मुले निर्माण करणेदेखील खूपच सक्रिय आहे. जर मानवांनी यापेक्षा दुसरे काहीही केले नाही, तर प्राणी आणि मानवांमध्ये फार थोडा फरक आहे. निर्मात्याने या विश्वात एकमेव अशी निर्मिती म्हणजेच मानव केली आहे जो मेंदूने विचार करण्याची, वासनेची, स्पर्शाची क्षमता ठेवू शकतो, जो तोंडाने मनतील भावना व्यक्त करू शकतो, पण जेव्हा जेव्हा मानव या निर्मितीला सर्वस्वी मानायला लागतो तेव्हा तेव्हा तो स्वतःचा समाजतील दर्जा, पद, स्थान अणि श्रीमंती (पैसा) हेच सर्वांत मोठे जीवनाचे यश समजू लागतो आणि त्याचीच भक्ती करणारा बनतो.

मनुष्य सर्वांत जास्त घाबरतो तर फक्त समाजाला त्यासाठी तो बुद्धीचा वापर न करता काही करायला तयार होतो. जसे समाजाला आपल्याकडून ज्ञानशास्त्राची अपेक्षा आहे असे आम्हाला थोडेसे वाटत असल्यास. ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी मानवी जीवनाचा मुख्य उद्देश म्हणजे ज्ञान बनून जातो. मनुष्याने पृथ्वी, महासागर आणि जागा शोधून काढली आहे आणि आण्विक बॉम्ब बनवला आहे. एक परमाणू बॉम्बने लाखो लोकांचा नाश केला. त्यात आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, आपल्या सर्व यशाचे क्रेडिट् तो त्याच्या बुद्धीला अणि समाजला देतो. घरी  वडिलोपर्जित रितीप्रमाणे चालले अणि कुटुंबियांना त्यांच्या मनाप्रमाने आनंद दिला की मनुष्याला वाटते की त्याने यशस्वीरित्या आपली जिम्मेदारी निभावली. जग बदलत असताना, मनुष्य भौतिकवादाच्या कल्पनांना आनंदाचा स्रोत बनवतो, कारण आपला भ्रम आहे की तंत्रज्ञानामुळे आनंद निर्माण होतो, तथापि तंत्रज्ञान हे प्रत्येकाच्या जीवनाचा एक भाग बनले आहे. तो स्वत: यशाच्या भ्रमात एवढा गुरफटून जातो की त्याला असे वाटू लागते जणू तो सगळे जग जिंकू शकतो आणि त्याला मीपणाचा गर्व चढू लागतो. हे गर्वाचे विष त्याच्या मनात दुसऱ्याविषयी कृतघ्नता निर्माण करू लागते आणि त्याप्रमाणे तो कर्म करू लागतो अणि अखेरीस मरण पावतो.

या आयुष्याला खरे मानावे का? का बरे आपण या चुकीच्या भ्रमात जगून आखेरीस मरण पावतो. कारण आपण निर्मात्यावर विश्वास न ठेवता निर्मितीवर विश्वास ठेवून जगत असतो. आपल्याला समज येते तेव्हा आईवडिलांनी सांगितलेल्या निर्मितीवर आंधळा विश्वास ठेवून धर्मपरंपरा निभावतो आणि त्याचीच उपासना करतो; पण त्यालाही कुणीतरी निर्माण केलंय असे का विचार करत नाही. आपल्या इंद्रियातील एक इंद्रिय निकामी झाले तर ह निर्मिती पुन्हा त्याला सक्रिय करू शकते? तुमचा सर्वस्वी असणारा हा समाज तुमच्याशी चांगली वर्तणूक ठेवतो का?  ही निर्मिती तुम्हाला तुमचे मरण सांगू शकते का? आपला मेंदू निकामी झाला तर आपण या विश्वाचा शोध लावण्यास पात्र राहू का? एकंदरीत आपण खऱ्या स्वधर्मीय ऊर्जेच्या मूळ स्रोतांविषयी अज्ञानाची भूमिका बजावतो आणि खऱ्या निर्मात्याला विसरतो ज्याने आपल्याला निर्माण केलंय.

आपण स्वभावाने आध्यात्मिक आणि परम एका भगवंताचे म्हणजेच अनंतकोटी ब्रम्हांडनायकाचे  सेवक/गुलाम आहोत. ही जाणीव आपल्याला अहंकारी बनवत नाही. मी जे काही मिळवत आहे ते माझ्याजवळच्या बौध्दिक आणि शारीरिक ताकदीने नव्हे तर केवळ ईश्वरच्या कृपेनेच मिळत आहे, ही जाणीव आपल्या मनात दुसऱ्यांविषयी कृतघ्नता निर्माण करत नाही. हे समजण्यासाठी आपल्याला भगवंताशी आपले प्रेमळ नाते पुन्हा पुन्हा सुरू करावे लागेल. आपले कर्तव्य हे त्या कृती करण्यासाठीच आहे जे या पूर्ततेला मदत करेल आणि सर्वोच्च सामथ्र्यासाठी आपल्या प्रेरणेला पुनरुज्जीवित करेल जे शास्त्रात नमूद केल्याप्रमाणे एकच ईश्वर ज्याने हे विश्व निर्माण केले आहे. 

हा लेख वाचत असताना तुम्हाला प्रश्न पडत असावा की खरच ईश्वर कुठे आहे? ...ईश्वराचे अस्तित्व तुम्हाला या विश्वातच दिसेल जर तुम्ही विश्वास ठेवला तर... जसे, आपण कधी रात्री स्पष्ट अंधारात आकाशाला पाहिले आहे का? दुर्बीणीद्वारे तुम्हाला अगणित संख्येत तारे दिसतील आणि आपण अवाढव्य सर्पिल आकाशगंगा पाहाल तर तुम्हाला सुंदर नेबुला जिथे नवीन तारे तयार केलेले दिसतील, ताऱ्याच्या अंतिम मृत्युच्या थडग्यामध्ये बनलेल्या प्राचीन सुपरनोवा विस्फोटांचे अवशेष, शनिचे भव्य रिंग आणि गुरूचे चंद्रमा. रात्रीच्या आकाशातील काळ्या मखमलीच्या पलंगावर हिराच्या धूळाप्रमाणे चमकणाऱ्या या अनगिनत ताऱ्यांना स्थानांतरीत करणे शक्य होत नाही का?  ही भव्यता आपल्याला पाठिंबा देते, आपल्याला थोपवते, चौकशीची उत्कट इच्छा जागृत करते आणि आपल्याला विचार करण्यास मजबूर करते. ...ते कसे अस्तित्वात आले? आपण त्यास कसे संबंधित आहोत?  आणि त्यात आपले स्थान काय आहे? काय आपण ऐकू शकतो ‘आकाश आपल्याशी बोलत आहे?'

'आकाश व पृथ्वी यांची निर्मिती व रात्र व दिवस यांचे प्रबोधन, सूक्ष्मदृष्टी असलेल्या सर्वांसाठी निश्चितच ही चिन्हे आहेत की आपल्या सर्वांचा एकच ईश्वर आहे ...आपल्या विश्वकर्त्याने सजीव आणि निर्जीवांची निर्मिती केली आहे पण त्यात एकच सजीव म्ह्णजेच मनुष्य ज्याच्यामध्ये याची जाणीव ठेवण्याची क्षमता आहे... म्हणूनच प्रत्येक मनुष्याने आपल्या विधात्याचे आभार मानयला हवे, ज्याने आपल्याला उपभोगण्यासाठी या विश्वाची निर्मिती केली. आपण निर्मितीला सर्वस्वी न मानता निर्मात्याला मानून त्यची उपासना करावी आणि निश्चितच त्याच्या आज्ञानुसार जगावे... अशा प्रकारे आपल्याला आयुष्याचे खरे यश लाभेल आणि आपल्याकडून चांगले कर्म घडून येतील. (सर्व जिवंत प्राण्यांवर प्रेम करणे न की इतरांवर मत्सर किंवा द्वेषभावना करणे, मैत्रीपूर्ण नाते निर्माण करणे, इतरांबद्दल आदर बाळगणे, इतरांप्रती दया करणे, इतरांवर उदार असणे आणि गरजूंना दान देणे.)

 'हे आमच्या प्रभू, तू एका विशिष्ट अर्थ आणि उद्देशाशिवाय हे तयार केले नाहीस... हे ईश्वरा, तू अत्यंत दयावान आणि कृतज्ञशील आहेस...