Halloween Costume ideas 2015

महामारीतील ‘अस्थायी वास्तविकते’च्या कालखंडातील ‘ईद’


विश्वात वेळ सर्वव्यापी आहे आणि आपण ज्या जिवंत वास्तविकतेचा सामना करतो त्या प्रत्येक प्रसंगी ती आपले जीवन ठरवते. या संहितांच्या अर्थपूर्ण पाठपुराव्याचे व्यावहारिक आणि सामाजिक अर्थ असल्याबद्दल आम्ही धार्मिक विधी (वेळ सापेक्ष) सूचीबद्ध आणि सानुकूलित  केले आहेत. ’सामूहिक आठवणीं’च्या सामाजिक-मानसिक आणि उत्क्रांतीचे दस्तऐवजीकरण केले जाते. घटनेच्या लौकिकतेसह समुदाय आणि कर्मकांड काहीसे बदलत जातात. पूर्वी अनेक गोष्टी गमावल्या गेल्या आहेत आणि त्या संग्रहालयांमध्ये पोहोचल्या आहेत, काहींना वेळ देता आला नाही आणि काही ’साम्राज्याच्या भग्नावशेषांमध्ये’ गाडले गेले. वेळ बदलतो आणि विधीही बदलले आहेत आणि ईद हा जगभरातील मुस्लिमांसाठी धार्मिक उत्सव आहे आणि ’बहुतेक’ प्रतीकात्मकतेच्या घटकांमध्ये कमी झाला आहे.

जसे मानव बहुतेक त्यांच्या संवादात्मक शिष्टाचारांद्वारे ओळखले जातात आणि निश्चित केले जातात तसेच समाजाचेही असते. सर्वसाधारणपणे उपखंडातील समाजांमध्ये आणि विशेषत: मुस्लिमांमध्ये धर्म आणि धर्माचा सराव या बाबतीत काही प्रमाणात द्विधा अवस्था आहे. ईदचा सणही त्याच नजरेत पडतो आणि लोक बहुतेक त्याच्या केवळ बाहेरून/बहिर्मुख हेतूवर लक्ष केंद्रित करतात आणि त्याग आणि एकजुटीची भावना प्रवचनातून संपू देतात. 

(रमजान ईदच्या या पूर्वसंध्येला जोडलेल्या आध्यात्मिक आणि मूलगामी ’प्रतीकां’पेक्षा ईदवरील सार्वजनिक चेतना जागतिक पातळीवर मोठ्या प्रमाणात ग्राहकवादी दृष्टीकोनाभोवती फिरते. आपल्या सभोवतालच्या दैनंदिन घटनांशी झगडत असताना आम्ही नेहमीच प्रतिगामी कल्पनाशक्तीच्या प्रतिध्वनी कक्षांपुरते मर्यादित राहिलो आहोत. हे मोठ्या प्रमाणात सामाजिक मानसशास्त्राच्या (समुदायाच्या) कारणास्तव विभाजित उपदेश प्रकट करते जे एकात्मक सार आणि ’गंभीर महत्त्व’च्या काळात प्रतिबिंबित होते.

टोपोफिलियाक (आस्था, स्थान किंवा शारीरिक वातावरणाशी भावनिक संबंध) ’आठवणी’ आणि साथीच्या रोगाच्या काळात ही ईद आपल्यासमोर असलेल्या अस्तित्ववादी आणि सामाजिक समस्यांच्या गरजा आणि मागणीनुसार आपल्या जीवनपद्धतीची पुनर्कल्पना करण्याचा एक मार्ग बनली पाहिजे. आपल्या समजुतीच्या धार्मिक आणि एस्कॅटोलॉजिकल (मृत्यू, न्याय, आत्मा आणि मानवजातीचे अंतिम भाग्य यांच्याशी संबंधित असलेल्या ब्रह्मज्ञानाचा भाग) आधाराचे वारंवार शाब्दिक प्रतिपादन या विषयात शिरकाव करणारी माध्यमे पाहता काहीसे धुसर होते. ईदच्या आधी आणि दरम्यान आमच्या विचारांची बांधणी आणि नियोजन असे असते की आपण फक्त काय आहोत आणि कुठे आहोत त्याऐवजी कसे आणि का आहोत याची पुनरावृत्ती आढळते. जेव्हा समाज अन्याय आणि अतिरेकाचा सामना करण्याची हाक देतो तेव्हा लोकांना मदत करणार्‍यांच्या समतावादी गटाची (ओळख) परिभाषित करते. याचे प्रामाणिक मूल्यमापन तयार करण्यासाठी समुदायाच्या सामाजिक-धार्मिक आदर्शांचा त्वरित आणि वाजवी पुनर्दृष्टीमध्ये गंभीर आणि विसंवादी दृष्टिकोन आवश्यक आहे. साथीचा रोग संसर्गाचा वाढता कल दर्शवित असल्याने लोकांनी जागतिक आणि प्रादेशिक आरोग्य संस्थांनी तयार केलेल्या मानकांचे पालन करण्याचे उद्दिष्ट ठेवले पाहिजे. रमजान ईद बहुतेक मैत्रीपूर्ण आणि कौटुंबिक बंधांची देवाणघेवाण आणि सांगडीशी संबंधित असल्याने सामान्यत: सामुदायिक संपर्काची भीती असते, ती जास्तीत जास्त टाळली पाहिजे. जगभरातील अभूतपूर्व काळ पाहता लोकांना हानी किंवा आजारापासून वाचवणे ही उपासनेची कृती बनते. हा दिवस साजरा करताना आपण नम्र आणि वास्तववादी असणे आवश्यक आहे. या साथीच्या रोगामुळे अर्थव्यवस्थेच्या मुख्य क्षेत्रांचे कामकाज रुळावरून घसरले आहे आणि सर्वांत जास्त फटका वाहतूक क्षेत्राला बसला आहे. त्यांना आणि इतर गरजू लोकांना मदत करण्यासाठी या रमजान ईदचा सार्वजनिक संदेश असला पाहिजे. या आत्म्याच्या उत्सवामुळे एखाद्या गरजवंताच्या चेहर्‍यावर हास्य उमटले पाहिजे. 

जेव्हा उत्सव साजरा करण्याची वेळ येते, तेव्हा ’काय साजरे करावे, कधी साजरे करावे आणि कसे साजरे करावे’ असे फेनोमेनोलॉजिकल (घटनात्कम) प्रश्‍न असतात. ‘सेलिब्रेशन’ म्हणजे एक ’क्षण’ आहे जो ’एखाद्या गोष्टीवरील यश, कर्तृत्व किंवा विजय’ मधून तार्किकदृष्ट्या त्याचा अर्थ प्राप्त करतो. स्वत:शी झालेल्या संभाषणांच्या रोजच्या आनंदात  ईदचा क्षण येऊ शकतो, जो केवळ एका वर्षातील दोन दिवसांपुरता मर्यादित नसतो. आपल्या ’जगण्याच्या’ पद्धतीचे आणि ’अस्तित्वा’च्या रूपरेषेचे उद्दिष्ट पात्र आणि गरजूंना भावनिक आणि आर्थिक मदत देणे आणि एकमेकांमध्ये आध्यात्मिक आणि भावनिक प्रेम पसरवणे हे आहे, जे ईदच्या सक्षम अर्थाचे प्रतिनिधित्व करते. जेव्हा सौंदर्य, योग्यता आणि समाधानाचे कौतुक करण्याची वेळ येते तेव्हा आपण अनेक सत्ये आणि वास्तविकता मिळवू शकतो.

उत्सव म्हणजे सामाजिक एकजूट आणि ’अतींद्रिय त्याग’ या उद्देशाच्या सर्वांगीण पोशाखात अवज्ञा, प्रतिकार आणि चिकाटीच्या बाह्या सतत परिधान करणे. सीरियापासून येमेनपर्यंतचे मुस्लिम जग मानवतावादी संकटांमध्ये वेढले गेले आहे जिथे बर्बरता हा एक आदर्श आहे आणि हिंसाचार ही एका दिवसाची सामान्य आवृत्ती आहे. मानवतेची खरी मूल्ये साध्य करण्यासाठी आणि दडपशाही व शोषणाच्या लाटेच्या विरोधात उठण्यासाठी प्रयत्न करणे अत्यावश्यक आहे.

ईद हा खोट्या ’आधुनिकता काल्पनिक’ धोक्यांच्या अनावश्यक क्षुल्लक दिखाऊपणाच्या कठोर आणि उथळ प्रदर्शनाखाली गमावलेल्या मूल्यांच्या मुक्तीचा, सुधारणेचा आणि पुनर्बांधणीचा क्षण बनला पाहिजे. आपण अशा काळात आहोत जेव्हा ईश्‍वराला आपण एकमेकांचे चेहरे पाहू नये असे वाटते; आमचे मास्क्स आमची द्वेषयुक्त आणि पूर्वग्रह सभ्यता परिभाषित करतात. आम्ही सार्वजनिक प्रार्थना करू शकत नाही, हज रद्द आहे; जर हे वास्तव आपल्याला जागे करू शकत नसेल तर आपण सर्व सांगाडे ’इतिहासाची पाने’ होण्याची वाट पाहत आहोत. काळ नेहमीच समाजाचे भवितव्य आणि वर्तन बदलतो.

जर ईद म्हणजे शेजारी आणि नातेवाईकांसोबत आनंदाचा क्षण असेल तर आम्हाला अशा अवस्थेत नेऊन सोडले जात आहे जिथे आपण आपल्या घरावर शेजार्‍याची नजर सहन करू शकत नाही आणि ’नातेवाईक’ हा शब्द ’नगण्य अनोळखी’मध्ये परिवर्तित झाला आहे. एकेकाळी लोक एकत्रित जमत असत आणि उघडपणे संभाषण करीत असत कारण तेव्हा सोशल डिस्टन्सिंग सारख्या ’भिंती’ची भावना नव्हती परंतु आता फक्त भिंती आहेत काळजी, एकत्रपणा आणि ’शेजारधर्मा’च्या भावनांच्या देवाणघेवाणीच्या. ते योग्य शब्दांत सांगण्यासाठी आमच्या संबंधांचे काँक्रिटीकरण केले ते. जर आपल्या शेजार्‍यांशी व नातेवाईकांशी प्रेमळ आणि व्यवहार्य संबंधांचे कोणतेही संकेत नसतील तर ईद साजरी करणे निरर्थक बनते, मग सामायिक करणे हे विधीचे ’निव्वळ कृत्य’ बनते आणि यापुढे काहीही नाही. अशा प्रकारे आपण आध्यात्मिक आणि धार्मिक जागृतीच्या अर्थाजवळ कुठेही पोहोचत नाही. हे ’प्रश्‍न’ आता आपल्या ’जाणिवेत’ खोलवर रुजले आहेत आणि त्यांनी सामाजिक-मानववंशशास्त्रीय शब्दसंग्रहातून निघणार्‍या सांस्कृतिक व्युत्पत्तीची भूमिका घेतली आहे.

तरुण आणि वृद्ध दोघेही खर्‍या अर्थाने ईदच्या भावनेचे महत्त्व विषद करत लोकांचे प्रबोधन करण्यात पुढाकार घेत आहेत हे पाहून आनंद होत आहे. एक दशकापूर्वी ईदमधील गोडवा आणि रोमांचित लक्षणीय फरक दिसत आहे आणि आता हे सर्व क्षणिक, क्षणभंगुर असल्याचे दिसून येते, ज्यास फ्रेंच समाजशास्त्रज्ञ आणि सांस्कृतिक सिद्धान्तकार बाउड्रिलार्डने ’हायपर-रिअल वर्ल्ड’ म्हटले आहे.

ईद म्हणजे आनंद पण सध्या व्यवस्थेने स्वत:ला ‘हायड्रा-हेडेड मास्टर’मध्ये रूपांतरित केल्यामुळे उत्सवाच्या क्षणीही ती ’स्टेटिस्ट’ सूर आळवते. एखाद्या उत्सवाचा आनंद आपण किती साजरा करतो हा आता व्यवस्थेचा विषय बनला आहे. राजकीय शब्दकोशांना ’नियंत्रण आणि वर्चस्वाच्या पध्दती’खाली शस्त्रास्त्रे दिली जात असल्याने जगभरात हा आश्‍चर्याचा क्षणही दिसून येत नाही. वेळही ’स्टेटिस्ट’ बनवला जातो, कारण व्यवस्था आपल्याला कधी बाहेर पडायचे आणि कधी घरात राहायचे याची वेळ निश्‍चित करते. एक प्रकारे आपण ’सार्वभौम’च्या हॉब्सियन स्वरूपाशी (मूग गिळून) एकनिष्ठ बनलो आहोत.

गायत्री स्पिवाक या उपअल्टर विचारवंताने या युक्तीला ’धोरणात्मक अत्यावश्यकता’ असे म्हटले आहे, जेव्हा उपेक्षित प्रदेशाची चिन्हे आणि इतिहास अंतर्गत आणि बाह्य दोन्ही प्रकारे पुसला जातो तेव्हा सामायिक राजकीय आणि सांस्कृतिक अस्मितेचे प्रतिनिधित्व आणि व्यक्त केले जाते.  आपण ’गुडघ्यां’वरून मान खाली उतरणे आणि ’बोलणे आणि विचारणे’ सुरू करणे आवश्यक आहे की आपल्याला आनंद साजरा करावा लागेल की अन्यथा फक्त ’स्मारके’ हार मानण्याची वाट पाहत आहेत. ही ईद अशा वेळी येते जेव्हा आपल्याकडे एकतर ’क्षण’ अर्पण करण्याचा किंवा क्षणात ’आत्मशुद्धी’चा पर्याय उरतो. निवड ही तुमची एकमेव गोष्ट आहे जी स्टेटिस्ट नाही.

ऐतिहासिक, धार्मिक, सामाजिक आणि राजकीय विकृतींच्या तुलनेत ईदच्या बदलत्या अर्थावर विचार करणे, हंगामी ’षडयंत्र’ आणि ‘बारमाही संकुचितता’ या अशांत पाण्याला नेण्यासाठी आपल्या जाणिवेच्या आणि समजुतीच्या दृष्टीने पुनरुज्जीवनवादाची खूप गरज आहे. तरीही आम्हाला आशा आहे की रमजाननंतरचा नवा ’चंद्र’ कोरोनाच्या अंधार्‍या काळाला मागे टाकेल जेणेकरून लोकांना ’उत्सव’रुपी ईद साजरी करण्याची संधी मिळेल. बहुतेकदा काळ लोकांचे प्रतिनिधित्व करतो आणि कधीकधी लोक काळाचे प्रतिनिधित्व करतात, आम्ही या महामारीतील ‘अस्थायी वास्तविकते’च्या कालखंडात आशावादी वळणाची वाट पाहात आहोत.


-शाहजहान मगदुम

कार्यकारी संपादक, 

मो.:८९७६५३३४०४


Post a Comment

statcounter

MKRdezign

Contact Form

Name

Email *

Message *

Powered by Blogger.
Javascript DisablePlease Enable Javascript To See All Widget