कुपोषणग्रस्त वितरण व्यवस्था आणि उपाशी जनता

भारतातील कुपोषणाची समस्या काही प्रमाणात निकृष्ट दर्जाच्या आहारातून आली आहे, याकडे सार्वजनिक वितरण व्यवस्था लक्ष देत नाही. 2020 च्या एका अहवालात असे नमूद केले आहे की, भारतीय "जास्त प्रमाणात धान्याचे सेवन करतात आणि पुरेशी प्रथिने, फळे आणि भाज्या घेत नाहीत". खरे तर सामान्य भारतीयांसाठी प्रथिने स्रोतांमधून कॅलरीचा वाटा भारतात केवळ 6%-8% आहे, तर उत्कृष्ट परिस्थितीत 29% आहे.

ऑक्टोबर रोजी प्रसिद्ध झालेल्या २०२२ च्या ग्लोबल हंगर इंडेक्समध्ये भारतासाठी चिंताजनक बातमी आहे. जगातील सर्वात मोठी लोकशाही या अभ्यासात १२१ देशांपैकी १०७ व्या क्रमांकावर आहे. अफगाणिस्तानशिवाय दक्षिण आशियातील कोणत्याही देशापेक्षा भारतीयांची अन्नसुरक्षा कमी होती. खरे तर श्रीलंका (६४ वा), नेपाळ (८१वा) आणि बांगलादेश (८४वा) यांनी भारतापेक्षा लक्षणीय कामगिरी केली. भारतापेक्षा कितीतरी गरीब देश असलेल्या पाकिस्तानलाही पोषण आहाराच्या बाबतीत मागे टाकत ९९ व्या स्थानावर मजल मारता आली.

पाच वर्षांखालील देशातील सुमारे 20 टक्के मुले कुपोषणाच्या सर्वात दृश्यमान आणि जीवघेण्या प्रकाराने ग्रस्त आहेत - वाया जाणे किंवा 'उंचीच्या प्रमाणात कमी वजन'. अशा मुलांपैकी सुमारे 35 टक्के मुलांची उंची पाहिजे तितकी नाही. पोशन 2.0 आणि मिड-डे मील योजना यासारख्या सरकारी कार्यक्रमांसाठी या गंभीर तथ्यांमुळे इनपुट म्हणून काम करता आले असते. तथापि - गेल्या वर्षीप्रमाणे - महिला आणि बाल विकास मंत्रालयाने केवळ GHI नाकारले नाही तर त्याच्या लेखकांच्या हेतूवरही प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले. “भारताची प्रतिमा डागाळण्याच्या” “सातत्यपूर्ण प्रयत्नांचा” भाग म्हणून एका अधिकृत निवेदनात अहवालाचे वर्णन केले आहे.

एखाद्या देशातील पोषणाची स्थिती हस्तगत करण्यासाठी ग्लोबल हंगर इंडेक्स स्कोअर चार डेटा पॉईंटचा वापर करून मोजला जातो. कुपोषणाचे (पुरेशा कॅलरीजचे सेवन न करणाऱ्या लोकसंख्येचा वाटा), बालक वाया घालवणे (उंचीसाठी कमी वजन असलेल्या पाच वर्षांखालील बालकांचा वाटा), बालकांची स्टंटबाजी (वयापेक्षा कमी उंचीची पाच वर्षांखालील मुले) आणि बालमृत्यू (पाच वर्षांखालील बालकांचा मृत्यू दर) हे प्रमाण आहे.

खरे तर, स्कोअर मोठ्या प्रमाणात बाल आरोग्याचे एक मोजमाप आहे, जे भारतीय बालक आणि लहान मुले चिंताजनकपणे कुपोषणग्रस्त आहेत या वस्तुस्थितीकडे लक्ष वेधते. अहवालात नमूद केल्याप्रमाणे, "भारताचा मुलांचा अपव्यय दर 19.3 टक्के आहे, जगातील कोणत्याही देशापेक्षा सर्वात जास्त आहे". भारताची खराब कामगिरी आणि आकार यामुळे दक्षिण आशिया हा जगातील "उच्च उपासमारीची पातळी" असलेला प्रदेश बनला आहे.

त्याहूनही अधिक धक्कादायक गोष्ट म्हणजे काही महत्त्वाच्या निकषांवर, गोष्टी अधिकच बिघडत चालल्या आहेत. सध्या भारतातील मुलांच्या वाया जाण्याचे प्रमाण दोन दशकांपूर्वीच्या आकडेवारीपेक्षा वाईट आहे. आणि २०१३-२०१५ च्या तुलनेत आज जास्त भारतीय कुपोषित आहेत.

भारत सरकारने या अहवालावर प्रतिक्रिया व्यक्त केली आणि त्याच्या कार्यपद्धतीला दोष दिला. हे अपेक्षित होते - गेल्या वर्षी त्याला प्रतिसादही मिळाला होता. दिल्लीच्या आंबेडकर विद्यापीठातील प्राध्यापक आणि अन्न हक्क, पोषण आणि सार्वजनिक आरोग्याच्या तज्ज्ञ दीपा सिन्हा यांनी 2021 मध्ये निदर्शनास आणून दिल्याप्रमाणे, सरकारच्या आक्षेपांमध्ये तथ्य नाही आणि "वापरलेला सर्व डेटा संबंधित राष्ट्रीय सरकारांच्या अधिकृत डेटा स्रोतांचा आहे". किंबहुना देशातील कुपोषणाची समस्या तीव्र असल्याचे भारत सरकारच्याच आकडेवारीवरून दिसून येते.

राजकीय दृष्टिकोनातून पाहिले तर भारताच्या खराब कामगिरीबद्दल आश्चर्यकारक वस्तुस्थिती म्हणजे निवडणुकीच्या राजकारणात याला किती कमी महत्त्व आहे. नुकत्याच आलेल्या साथीच्या रोगामुळे "गंभीर पोषण संकट" निर्माण झाले, हे  अर्थतज्ज्ञ जीन ड्रेझ आणि अनमोल सोमांछी यांनी 2021 मध्ये लिहिलेल्या एका अहवालामध्ये नमूद केले आहे. कोव्हिड-१९ ला भारताने दिलेल्या प्रतिसादामुळे, जिथे  कठोर लॉकडाऊन लागू करण्यात आला होता, त्याचा फटका रोजगार तसेच आरोग्य यंत्रणांना बसला.

भारतातील मुलांचे वजन कमी असण्याचे सर्वात मोठे कारण म्हणजे त्यांचा जन्म कुपोषणग्रस्त मातांच्या पोटी होतो. इंडियन कौन्सिल ऑफ मेडिकल रिसर्चच्या 2019 च्या एका अहवालानुसार, "उप-सहारा आफ्रिकेच्या तुलनेत भारतातील पुनरुत्पादक वयोगटातील कमी वजनाच्या महिलांचे प्रमाण जास्त आहे, असे सुचविण्यात आले आहे."

दुसरा घटक अर्थातच जातीसारखा अस्मिता आहे. एका 2019 अभ्यासात असे आढळले आहे की "1992 ते 2016 पर्यंत अनुसूचित जाती [अनुसूचित जमाती] नसलेल्या लोकसंख्येच्या मुलांपेक्षा अनुसूचित जाती [अनुसूचित जाती] लोकसंख्येतील मुलांचे मृत्यूचे प्रमाण जास्त आहे". यामध्ये स्त्रियांचे शिक्षण, स्वच्छता आणि आरोग्य सेवा यासारख्या संबंधित घटकांचा समावेश आहे.

'ग्लोबल हंगर इंडेक्स'ला दिलेल्या प्रतिक्रियेत सरकारने 'जगातील सर्वात मोठा अन्नसुरक्षा कार्यक्रम राबवत आहोत', याकडे संतापाने लक्ष वेधले. एक मर्यादित मुद्दा म्हणून हे खरे आहे. भारताची सार्वजनिक वितरण व्यवस्था देशाला पोसण्याचे विलक्षण कार्य करते. खरे तर सरकारच्या लॉकडाऊनमुळे सर्व आर्थिक क्रियाकलाप संपले, तेव्हा सार्वजनिक वितरण व्यवस्थेनेच सुरक्षा जाळे म्हणून काम करण्यास सुरुवात केली.

मात्र सार्वजनिक वितरण व्यवस्था ही भारतीय कुपोषणाने ग्रस्त आहे, हे खोडून काढणारी असेलच असे नाही. भारतातील कुपोषणाची समस्या काही प्रमाणात निकृष्ट दर्जाच्या आहारातून आली आहे, याकडे सार्वजनिक वितरण व्यवस्था लक्ष देत नाही. 2020 च्या एका अहवालात असे नमूद केले आहे की, भारतीय "जास्त प्रमाणात धान्याचे सेवन करतात आणि पुरेशी प्रथिने, फळे आणि भाज्या घेत नाहीत". खरे तर सामान्य भारतीयांसाठी प्रथिने स्रोतांमधून कॅलरीचा वाटा भारतात केवळ 6%-8% आहे, तर उत्कृष्ट परिस्थितीत 29% आहे.

हे काही अंशी दारिद्र्यामुळे (भारतीयांना उच्च दर्जाचे अन्नस्रोत परवडत नाहीत) आणि अंशत: धार्मिक-सांस्कृतिक यांमुळे आहे.  पौष्टिकदृष्ट्या, अंडी तज्ज्ञांद्वारे प्रथिनांचा जवळजवळ परिपूर्ण स्रोत म्हणून पाहिले जात असूनही, बहुतेक राज्ये शाळकरी मुलांना पुरवित असलेल्या विनामूल्य दुपारच्या जेवणाचा भाग म्हणून अंडी वाटप शक्तिशाली स्वारस्य गटांनी विरोध केला आहे. दशकभरापूर्वी नरेंद्र मोदी यांनी गुजरातचे मुख्यमंत्री असताना खरे तर औद्योगिकदृष्ट्या विकसित होऊनही राज्यात कुपोषणाचे प्रमाण इतके का आहे, याचे उत्तर देताना, अनेक गुजराती शाकाहारी असल्याचे म्हटले होते.

विशेष म्हणजे, वर नमूद केलेले जवळजवळ सर्व मुद्दे - लिंग, जात आणि आहारविषयक निकष - खोलवर रुजलेले सांस्कृतिक घटक आहेत जे अल्पावधीत बदलण्याची शक्ती राजकारणात फारशी नसते. हे मुख्य कारण असू शकते की, भारताची धक्कादायक कुपोषणाची समस्या निवडणुकीच्या प्रचारादरम्यान क्वचितच ठळकपणे दिसून येते. मतदारांना हे माहीत आहे की, राज्य किंवा केंद्रीय स्तरावरील सत्ताधारी पक्ष बदलल्यामुळे त्यांच्या पोषणस्थितीवर मर्यादित परिणाम होईल आणि अशा प्रकारे ते आपल्या मताचा वापर सरकारकडून अधिक तात्कालिक, व्यावहारिक फायद्यासाठी सौदेबाजी करण्यासाठी करणे पसंत करतात.

आंतरराष्ट्रीय अन्न धोरण संशोधन संस्थेने नुकतेच प्रसिद्ध केलेल्या अभ्यासानुसार, कृषी उत्पादनात घट आणि अन्न पुरवठा साखळीतील व्यत्यय यामुळे हवामान बदलामुळे 2030 पर्यंत सुमारे 23% अधिक भारतीयांना भुकेचा धोका निर्माण होईल. ग्लोबल फूड पॉलिसी रिपोर्ट 2022 मध्ये असे दिसून आले आहे की हवामान बदलाशिवाय, 2030 पर्यंत 7.39 कोटी भारतीयांना भुकेने ग्रासले असते. तथापि, संशोधकांना असे आढळून आले की जर हवामानातील बदल लक्षात घेतले तर 9.06 कोटी नागरिकांना (22.69% अधिक) धोका असेल. 2030 मध्ये भारताचा एकूण अन्न उत्पादन निर्देशांक देखील सामान्य परिस्थितीत 1.627 वरून 1.549 पर्यंत घसरेल कारण हवामान बदलाचा कृषी उत्पन्नावर परिणाम होईल, असा अहवालाचा अंदाज आहे. 

हे अंदाज IMPACT नावाच्या मॉडेल अंतर्गत केले गेले आहेत, जे जगभरातील आर्थिक, पाणी आणि पीक मॉडेलचे सर्वेक्षण करून राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय कृषी बाजारांचे अनुकरण करते. 'उच्च तापमान, बदलत्या पर्जन्यमानाचे स्वरूप, समुद्राची पातळी वाढणे आणि दुष्काळ, पूर, अति उष्णता आणि चक्रीवादळ यासारख्या अत्यंत हवामानाच्या घटनांची वाढती वारंवारता आणि तीव्रता यामुळे आधीच कृषी उत्पादकता कमी होत आहे, अन्न पुरवठा साखळी विस्कळीत होत आहे आणि समुदाय विस्थापित होत आहेत,' अहवालात म्हटले आहे.

ग्लोबल हंगर इंडेक्समध्ये भारताच्या निम्न स्थानाबद्दल बोलताना गुजरात आणि मध्य प्रदेशातील आदिवासी जनतेमध्ये काम करणाऱ्या आणि 'आनंदी' (एरिया नेटवर्किंग अँड डेव्हलपमेंट इनिशिएटिव्ह्स) चे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या नीता हर्डीकर म्हणाल्या की, हे अन्नाच्या अनुपलब्धतेमुळे नव्हे तर लोक, विशेषत: आदिवासी, कमी उत्पन्न गटातील लोक आणि ग्रामीण भागातील लोकांद्वारे वापरल्या जाणाऱ्या अन्नातील उष्मांकाच्या कमतरतेमुळे झाले आहे. त्या म्हणाल्या की, मुलांनी खाल्लेल्या अन्नामध्ये प्रथिने आणि सूक्ष्म पोषक घटकांच्या कमतरतेमुळे त्यांच्या उंची आणि वजनावर परिणाम झाला. शिवाय आरोग्य सुविधा उपलब्ध नसल्याने मुलांच्या वाढीवरही परिणाम झाला.

हर्डीकर म्हणाल्या की, सार्वजनिक वितरण प्रणालीद्वारे (पीडीएस) सरकारने रास्त भावात गहू आणि तांदूळ पुरवले असले तरी आदिवासी आणि ग्रामीण भागातील गरीब लोकांना कमी किंमतीत डाळी आणि खाद्य पदार्थ पुरविण्याची कोणतीही व्यवस्था नाही. डाळी आणि खाद्यतेल हे गरीब लोकांमधील प्राथमिक प्रथिने स्त्रोत होते. त्या म्हणाल्या की, अनेक समुदाय सांस्कृतिक कारणांमुळे अंडी खात नाहीत, ज्यामुळे मुलांमध्ये प्रथिनांची कमतरता निर्माण झाली, परिणामी त्यांचे वजन कमी होते आणि वाढ खुंटते.

१९९५ पासून अन्नसुरक्षेच्या प्रश्नांवर काम करणाऱ्या हर्डीकर यांनी सांगितले की, पीडीएसच्या माध्यमातून डाळी आणि खाद्यतेलाचा सार्वत्रिक पुरवठा करण्याची मागणी आपण करत होतो, पण सरकारने त्याकडे लक्ष दिले नाही. गरीब आणि  आदिवासींकडे त्यांच्या प्रथिनांची गरज भागविण्यासाठी खुल्या बाजारातून डाळी आणि खाद्यतेल खरेदी करण्यासाठी रोख रक्कम नाही. त्या म्हणाल्या की शहरी भागातील झोपडपट्टीवासीयांमध्येही कुपोषण आहे आणि प्रत्येक शहर आणि शहरातील एकूण लोकसंख्येमध्ये त्यांचा वाटा खूप मोठा आहे. त्यामुळे भारतातील परिस्थिती अतिशय गंभीर झाली, असे त्या म्हणाल्या. हर्डीकर यांच्या मते, कोविड महामारीच्या काळात बेरोजगारीमुळे उत्पन्नात घट झाल्याने गरीबांमध्येही कुपोषण निर्माण झाले आणि त्यामुळे 2022 मध्ये जीएचआयवरील भारताचे स्थान खाली आले.

या कारणांमुळेच भारतात जगातील कुपोषित लोकांची संख्या सर्वात जास्त आहे. 2018 च्या अन्न आणि कृषी अहवालात असे म्हटले आहे की जगातील 821 दशलक्ष कुपोषित लोकांपैकी 196 दशलक्ष लोक भारतात आहेत, जे जगातील भुकेल्या लोकांपैकी 24 टक्के आहेत.

भारत सरकारने परिस्थिती सुधारण्यासाठी अनेक उपक्रम राबवूनही भारताला या परिस्थितीला सामोरे जावे लागत आहे. या उपक्रमांमध्ये भारतीय अन्न व सुरक्षा मानके प्राधिकरणातर्फे ईट राइट इंडिया मूव्हमेंट, महिला व बालविकास मंत्रालयातर्फे पोषण अभियान, प्रधानमंत्री मातृ वंदना योजना, अन्न दुर्गसंवर्धन, मिशन इंद्रधनुष्य, एकात्मिक बाल विकास सेवा (आयसीडीएस) योजना आणि लक्ष्यित सार्वजनिक वितरण प्रणाली यांचा समावेश आहे.

शाश्वत विकास उद्दिष्टांचा एक भाग म्हणून संयुक्त राष्ट्रांनी (यूएन) '२०३० पर्यंत भूक शमवणे' हे जागतिक उद्दिष्ट ठेवले आहे. परंतु हे उद्दिष्ट साध्य करण्यापासून जग सध्या दूर आहे.

"२०३० पर्यंत झिरो हंगर"चे समर्थन करणारी जर्मनीची सर्वात मोठी खासगी मदत संस्था वेल्थुंगरहिल्फेच्या मते, जवळजवळ दर १३ सेकंदांनी उपासमारीच्या परिणामांमुळे एक मूल मरण पावते. 828 दशलक्ष लोक उपाशी राहत आहेत - जरी सर्वांसाठी पुरेसे अन्न, ज्ञान आणि संसाधने आहेत आणि इतकेच काय तर अन्न हा मानवी हक्क आहे.

साथीच्या रोगाने सांगितलेले उद्दीष्ट साध्य करण्याच्या दिशेने अधिक महत्त्वपूर्ण आव्हाने आणि अडथळे निर्माण केले आहेत. म्हणूनच, कोणीही उपाशीपोटी झोपू नये आणि मागे राहू नये यासाठी आपले प्रयत्न दुप्पट करणे अधिक महत्वाचे आहे. साथीच्या रोगाने आरोग्य आणि अन्न प्रणालीची चाचणी केली आहे. आपल्या अन्नप्रणालीतील व्यापक विषमता आणि अकार्यक्षमता यातून समोर आली आहे. अन्न जगण्यासाठी आणि आपल्या संस्कृतींचा आणि संस्कृतींचा आधारस्तंभ म्हणून महत्त्वाचे असले, तरी आपल्यापैकी बरेचजण ते गृहीत धरतात, अगदी इतरलोकही त्याच्याशिवाय जातात. म्हणूनच, हे एक महत्त्वपूर्ण स्मरणपत्र म्हणून काम करते की उपासमार संपवण्यासाठी त्वरित अधिक उपाययोजना करणे आवश्यक आहे आणि प्रत्येकाला सक्रिय निरोगी जीवन जगण्यासाठी पुरेसे पोषक-समृद्ध अन्न उपलब्ध आहे याची हमी देणे आवश्यक आहे.

जागतिक आरोग्य संघटनेने (डब्ल्यूएचओ) अहवाल दिला आहे की 2021 मध्ये जागतिक स्तरावर उपासमारीने ग्रस्त लोकांची संख्या तब्बल 828 दशलक्षांवर गेली आहे, 2020 पासून सुमारे 46 दशलक्ष आणि कोविड -19 साथीच्या रोगाच्या उद्रेकानंतर 150 दशलक्षांची वाढ झाली आहे, ज्यामुळे जग उपासमार संपवण्याच्या आपल्या ध्येयापासून आणखी दूर जात आहे याचा नवीन पुरावा मिळाला आहे. २०२० मध्ये उपासमारीने ग्रस्त लोकांचे प्रमाण वाढले आणि २०२१ मध्ये ते जागतिक लोकसंख्येच्या ९.८ टक्क्यांपर्यंत वाढत गेले. याची तुलना २०१९ मध्ये ८ टक्के आणि २०२० मध्ये ९.३ टक्के आहे.

2021 मध्ये जगभरात सुमारे 2.3 अब्ज लोक (29.3 टक्के) मध्यम किंवा गंभीर अन्न असुरक्षित होते - कोविड -19 साथीच्या उद्रेकाच्या आधीच्या तुलनेत 350 दशलक्ष अधिक. अंदाजे ४५ दशलक्ष मुले वाया घालवत होती, हा कुपोषणाचा सर्वात घातक प्रकार आहे, ज्यामुळे मुलांच्या मृत्यूचा धोका १२ पटीने वाढतो.

अत्यंत अन्न असुरक्षिततेचा अनुभव घेणाऱ्या देशातील लोकांची संख्या २०१८-२० मधील २०.३ टक्क्यांवरून २०१९-२१ मध्ये २२.३ टक्क्यांपर्यंत वाढली आहे. 2019-21 मध्ये, संपूर्ण जगाची समतुल्य टक्केवारी अंदाजे 10.7 टक्के होती. गंभीर अन्न असुरक्षित लोकांपैकी सुमारे ३७ टक्के लोक एकट्या भारतात राहतात.

या समस्येला आळा घालण्यासाठी भारत सरकारने कुपोषण आणि दुष्काळ निर्मूलनाला गती देण्यासाठी पंतप्रधान गरीब कल्याण अन्न योजनेसह (पीएम-जीकेएवाय) अनेक उपक्रम राबविले आहेत. गेल्या महिन्यात या योजनेला तीन महिने म्हणजे ऑक्टोबर ते डिसेंबर २०२२ पर्यंत मुदतवाढ देण्यात आली होती, त्यामुळे तेही सणासुदीच्या हंगामात सहभागी होऊ शकतात आणि कोणत्याही आर्थिक विवंचनेशिवाय अन्नधान्य सहज उपलब्धतेचा लाभ घेत राहू शकतात.

पीएमजीकेएवायच्या सहाव्या टप्प्यापर्यंत सरकारसाठी सुमारे 3.45 लाख कोटी रुपयांचा आर्थिक खर्च झाला आहे. या योजनेच्या सातव्या टप्प्यासाठी सुमारे 44,762 कोटी रुपयांचा अतिरिक्त खर्च झाल्याने पीएमजीकेएवायचा एकूण खर्च सर्व टप्प्यांसाठी सुमारे 3.91 लाख कोटी रुपये इतका होणार आहे. प्रभावीपणे, यामुळे लाभार्थ्यांना वितरित केल्या जाणार् या मासिक अन्नधान्याच्या हक्कांची संख्या दुप्पट झाली आहे.

राष्ट्रीय पोषण अभियान (एनएनएम), राष्ट्रीय अन्न सुरक्षा अभियान, शून्य भूक कार्यक्रम, ईट राईट इंडिया मूव्हमेंट यांसारखे उपक्रम आणि उपासमारीचे समूळ उच्चाटन आणि अन्नाची तटबंदी सुनिश्चित करण्यासाठीचे प्रयत्न हे केवळ सरकारकडूनच चालवले जातात. अहवालांवरून दिसून येते की, अशा योजनांचा चिरस्थायी परिणाम होतो.

भूक आणि अन्न असुरक्षिततेच्या विरोधात लढाई लढण्याबरोबरच सरकारने देशातील उणिवांचा आढावा घ्यायला हवा. प्रचंड लोकसंख्या वाढीमुळे भारत सतत लढा सहन करत आहे. देशाच्या वृद्ध लोकसंख्येच्या रचनेमुळे उत्तरोत्तर अन्न उत्पादन श्रमशक्तीत घट होऊ शकते आणि अन्नपुरवठ्यावर मर्यादा येऊ शकतात. यामुळे भविष्यातील अन्न उत्पादन विकासाचा केंद्रबिंदू कामगार विस्ताराकडून तांत्रिक नवनिर्मितीकडे वळला आहे.

सर्वसमावेशक प्रगतीला चालना देण्यासाठी सरकार आणि देशाच्या जनतेने एकजुटीने सहकार्य केले पाहिजे. उदाहरणार्थ, भारताकडे आपल्या लोकसंख्येला पोसण्यासाठी पुरेसे अन्न आहे. परंतु त्यात ज्याची कमतरता आहे ती एक प्रभावी वितरण यंत्रणा आहे. म्हणूनच, जेव्हा आपण जागतिक अन्न दिन साजरा करतो तेव्हा आपण स्वतःला आठवण करून दिली पाहिजे की त्या रात्री लाखो लोक उपाशी झोपणार आहेत आणि त्यांच्या पुढच्या जेवणाबद्दल अनिश्चित असतील.

- शाहजहान मगदुम

8976533404