माणसाचे जीवन अतिशय सुंदर आणि साधे आहे, फक्त माणसाने समाधानी आणि परोपकारी असावे. आजच्या आधुनिक युगात प्रत्येकजण स्पर्धेत धावत आहे, प्रत्येकाला लवकरच पुढे जायचे आहे, सगळेजण त्याच प्रयत्नात गुंतलेले आहे. यांत्रिक साधनसामग्रीचा अतिवापर, निसर्गाचे अत्याधिक शोषण यामुळे पृथ्वीचा समतोल बिघडत आहे, त्याचा थेट परिणाम मानवी जीवनावर होत आहे. निसर्ग माणसाची गरज भागवू शकतो, लोभ नाही. अशा वातावरणात प्रदूषण, गोंगाट, भेसळ, निद्रानाश, अस्वास्थ्यकर अन्न, अनैतिक वर्तन, अनुशासनहीनता, नशा, खोटा दिखावा, निष्काळजीपणा या गोष्टी मानवी शरीरासोबतच त्याच्या मानसिक आरोग्यावर देखील खोलवर आघात करतात. आज समाजात महागाई, बेरोजगारी, आर्थिक विषमता, भेदभाव, भ्रष्टाचार, गरिबी या सारख्या समस्या जीवनातील संघर्ष तीव्र करत आहेत. प्रदीर्घ संघर्ष, हिंसा आणि सार्वजनिक आरोग्य आणीबाणीचा परिणाम संपूर्ण लोकसंख्येवर होतो, ज्यामुळे चांगल्या कल्याणाच्या दिशेने होणारी प्रगती धोक्यात येते. जगभरात मानसिक विकार झपाट्याने वाढत आहेत, ज्याला आपणच बहुतांशी जबाबदार आहोत, आधुनिक जीवनशैली आणि आपल्या वागणुकीमुळे मानसिक विकार वाढत आहेत. दरवर्षी १० ऑक्टोबर रोजी "जागतिक मानसिक आरोग्य दिन" जगभरात वाढत्या मानसिक विकारांबद्दल जागरूकता पसरवण्यासाठी साजरा केला जातो. जागतिक मानसिक आरोग्य दिन २०२२ ची थीम "मानसिक आरोग्य सर्वांसाठी जागतिक प्राधान्य बनवावे" असे आहे.
मानसिक विकाराची लक्षणे
आजकाल अनेकदा असे दिसून येते की जी कामे माणूस पूर्वी आनंदाने करत असे, मित्र-नातेवाईक ज्यांच्यासोबत तो वेळ घालवत असे, आज तो व्यस्त असल्याच्या बहाण्याने त्याच लोकांपासून दूर पळतो. माणूस आपले जुने छंद, खेळ, चांगल्या आरोग्यदायी सवयी विसरत चालला आहे. ध्येयहीन जीवन, यांत्रिक उपकरणे, इंटरनेट, जिभेची भूक भागवणारे घातक अन्नपदार्थ माणसाला आजारी बनवत आहेत. अनियंत्रित भावना, नैराश्य, सतत अस्वस्थता, झोपेतील बदल, अशक्तपणा, सुस्ती, उत्साह आणि आत्मविश्वास कमी होणे, भूक किंवा वजनात बदल, काळजी किंवा चिडचिड, सतत मूड बदलणे, प्रियजनांपासून किंवा मित्रांपासून दूर पडणे, संयम आणि सहनशीलतेचा अभाव, एकटेपणा जाणवणे, व्यसनाधीनता, सतत नकारात्मक विचार करणे, नेहमी दोष शोधणे, कसल्यातरी भीतीत राहणे किंवा दडपणाखाली जगणे, क्रियाकलापांपासून दूर राहणे, नेहमी स्वतात हरवणे - या सर्व गोष्टी मानसिक विकाराकडे निर्देश करतात.
देशातील मानसिक आरोग्याची स्थिती
ग्लोबल हेल्थ सिक्युरिटी इंडेक्स २०२१ नुसार, भारत १९५ देशांमध्ये ६६ व्या क्रमांकावर आहे. जागतिक मानसिक आरोग्य ओझ्यांपैकी सुमारे १५ टक्के भारताचा वाटा आहे. राष्ट्रीय मानसिक आरोग्य सर्वेक्षण २०१६ नुसार, भारतातील सुमारे १४ टक्के लोकसंख्येला सक्रिय मानसिक आरोग्य हस्तक्षेपांची गरज आहे. लॅन्सेट, २०१९ च्या सर्वेक्षणानुसार, सातपैकी सुमारे एक भारतीय वेगवेगळ्या तीव्रतेच्या मानसिक विकाराने ग्रस्त आहे. अंदाजे ५६ दशलक्ष भारतीय नैराश्याने ग्रस्त आहेत आणि ३८ दशलक्ष कोणत्या ना कोणत्या प्रकारच्या चिंता विकाराने ग्रस्त आहेत. दरवर्षी सुमारे १,६४,००० भारतीय स्वतःचा जीव घेतात. आज भारतातील तीनपैकी एक जण नैराश्याच्या मार्गावर जात आहे. यूनिसेफ आणि गैलप २०२१ च्या सर्वेक्षणानुसार, भारतातील मुले मानसिक तणावात आधार घेण्यास संकोच करतात. देशात, नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ मेंटल हेल्थ अँड न्यूरोसायन्सच्या आकडेवारीनुसार, ८० टक्क्यांहून अधिक लोक विविध कारणांमुळे मानसिक आरोग्य सेवांमध्ये प्रवेश करण्यात अक्षम आहेत, यामध्ये ज्ञानाचा अभाव, समाजाची भीती आणि उपचाराची उच्च किंमत आहे. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या म्हणण्यानुसार, भारतातील मानसिक आरोग्य कर्मचारी संख्या अत्यंत कमी आहे. इंडियन जर्नल ऑफ सायकियाट्रीमध्ये प्रकाशित झालेल्या अहवालनुसार, भारतात प्रति १००००० लोकांमागे केवळ ०.७५ मानसोपचारतज्ज्ञ आहेत. एनसीबीआई अहवाल प्रमाणे १.३ अब्ज पेक्षा जास्त लोकसंख्येसाठी, भारतात ९००० मानसोपचारतज्ज्ञ, २००० मानसोपचार परिचारिका, १००० क्लिनिकल मानसशास्त्रज्ञ आणि १००० मानसोपचार सामाजिक कार्यकर्ते आहेत. पौगंडावस्थेतील आणि तरुण प्रौढांमध्ये मूड डिसऑर्डर आणि आत्महत्येशी संबंधित परिणामांचे प्रमाण लक्षणीय वाढले आहे आणि यासाठी सोशल मीडिया मोठ्या प्रमाणात जबाबदार असू शकते.
जागतिक स्तरावर मानसिक आरोग्य स्थिती
आज, अंदाजे १ अब्ज लोक मानसिक विकाराने जगत आहेत आणि १९.८६% प्रौढांना मानसिक आजार आहे. कमी उत्पन्न असलेल्या देशांमध्ये, मानसिक विकार असलेल्या ७५% पेक्षा जास्त लोक उपचार घेत नाहीत. दरवर्षी सुमारे ३ दशलक्ष लोक अमली पदार्थांच्या सेवनाने मरतात. एकट्या युनायटेड स्टेट्समध्ये, नैराश्यामुळे यूएस अर्थव्यवस्थेचे प्रति वर्ष 210 अब्ज डॉलर पेक्षा जास्त नुकसान होते. जगभरातील मानसिक आरोग्य आकडेप्रमाणे २८४ दशलक्ष लोकांना चिंता प्रभावित करते, नैराश्य २६४ दशलक्ष लोकांना प्रभावित करते, अल्कोहोल वापर विकार १०७ दशलक्ष, नशेच्या औषधीय वापर विकार ७१ दशलक्ष, बाइपोलर विकार ४६ दशलक्ष, स्किझोफ्रेनिया २० दशलक्ष, खाण्याचे विकार १६ दशलक्ष लोकांना प्रभावित करतात. नैराश्यामुळे आत्महत्या होऊ शकते. १०० पैकी एका मुलामध्ये ऑटिझम असतो. ५ पैकी १ विद्यार्थ्याला मानसिक आरोग्य समस्या आहे. दरवर्षी ८००,००० पेक्षा जास्त लोक आत्महत्या करून मरतात, जागतिक आत्महत्यांपैकी ७७% कमी आणि मध्यम उत्पन्न असलेल्या देशांमध्ये होतात. जागतिक स्तरावर, १०-१९ वर्षे वयोगटातील सात मुलांपैकी एकाला मानसिक विकार आहे, जे या वयोगटातील रोगाच्या जागतिक ओझ्यापैकी १३% आहे. जागतिक स्तरावर लोकसंख्या झपाट्याने वृद्ध होत आहे. ६० वर्षे आणि त्याहून अधिक वयाच्या सुमारे १५% प्रौढांना मानसिक विकाराने ग्रासले आहे. असा अंदाज आहे की जगभरातील एकूण मृत्यूंपैकी १४.३% मानसिक विकारांमुळे होतात. डब्ल्यूएचओ च्या मते, चीन, भारत, अमेरिका, ब्राझील, बांगलादेश या देशांमध्ये नैराश्याचे प्रमाण सर्वाधिक आहे. मानसिक विकार हे अपंगत्वाचे प्रमुख कारण आहे, गंभीर मानसिक विकार असलेले लोक सामान्य लोकसंख्येपेक्षा सरासरी १० ते २० वर्षे आधी जीव गमावतात.
मानसिक आरोग्य मजबूत करण्यासाठी
मनाला नेहमी आनंदी ठेवण्यासाठी, कामाच्या व्यस्ततेनंतरही रोज स्वतःसाठी वेळ द्यायला शिका, नेहमी पोषकतत्वांनी भरपूर अन्न खा, जिभेला जे आवडते ते नाही. मनात निरुपयोगी विचार येऊ देऊ नका, सकारात्मक लोकांसोबत रहा. परोपकारी भावना ठेवा, निरोगी छंद बाळगा, पाळीव प्राण्यांसोबत वेळ घालवा, आवडते संगीत ऐका, पशु-पक्षी, असहायांना मदत आणि निस्वार्थपणे समाजसेवा करा. सक्रिय राहा, भरपूर झोप घ्या, दररोज व्यायाम करा, एकटेपणात राहू नका, सोशल मीडिया आणि टीव्हीचा वापर मर्यादित करा, दयाळू व्हा. लोकांमध्ये मिसळा, प्रियजनांशी बोला, मोठ्यांचा आदर करा, वाईट सवयींपासून दूर राहा, रागाच्या भरात चुकीचे निर्णय घेणे टाळा. आधुनिक जीवनशैलीपासून दूर राहा आणि निसर्गाशी संपर्क साधा. जीवनात शिस्त ठेवा, जेवण आणि झोप वेळेवर असावे. खोट्या दिखाव्यात, स्वार्थी वृत्ती आणि लोभात पडून आयुष्य खराब करू नका, आपण चांगले काम करत असाल तर लोकांचा विचार करू नका. माणसाने भ्रमातून बाहेर पडून जीवनाचे सत्य समजून घेतले पाहिजे. संस्कार हा जीवनाचा अमूल्य भाग आहे, तो कधीही विसरू नका. सामाजिक व कौटुंबिक जबाबदाऱ्या पार पाडा. बघितले तर मानसिक विकार हा आपल्याच निष्काळजीपणाचा परिणाम आहे, जीवन असे जगले पाहिजे की आपल्यामुळे लोकांना त्रास न होता उलट मदत झाली पाहिजे. आपल्या जीवनशैली प्रमाणे आपले शरीर आणि मन बनते. सर्वात महत्वाची गोष्ट म्हणजे आपण समाधानी बनावे. चांगलं खा, चांगलं विचार करा, आनंदी राहा आणि तणावमुक्त जीवन जगा.
- डॉ. प्रितम भी. गेडाम
भ्रमणध्वनी क्र.- 82374 17041
Post a Comment