सोशल मीडिया व्यसन आणि मानसिक आरोग्य

गेल्या आठवड्यात आपण खाण्याच्या सवयी आणि आरोग्याबद्दल बोललो. आपण सर्वानी आपल्यासाठी एक आदर्श जेवणाची योजना केली असेल. (नसल्यास आज ते तयार करा). आज आपण जरा वेगळ्या विषयाबद्दल बोलू. आधुनिक व्यसनाबद्दल- सोशल मीडिया.

सोशल मीडिया व्यसन एक वर्तनात्मक व्यसन आहे ज्यात सोशल मीडियाबद्दल जास्त चिंता असते. सोशल मीडियावर लॉग इन करण्यासाठी किंवा वापरण्याची अनियंत्रित इच्छा असते आणि त्यात आपल्याला सोशल मीडियासाठी इतका वेळ आणि मेहनत खर्च होतेे की यामुळे जीवनाच्या इतर महत्त्वाच्या गोष्टींची हानी होते. मानसशास्त्रज्ञांचा असा अंदाज आहे की, सुमारे 5 ते 10% अमेरिकन लोक आज सोशल मीडिया व्यसनाचे निकष पूर्ण करतात. बर्‍याच जणांना व्यसन नाही, परंतु सोशल मीडियावर लक्षणीय तास घालवतात. तसेच सोशल मीडियावरील दिग्गज लोक एका खोलीत बसून आपण सोशल मीडियावर घालवलेला वेळ वाढविण्याच्या मार्गांवर विचार करतात. आपण जेवढे  जास्त तास सोशल मीडियावर घालणार तेवढाच अधिक महसूल सोशल मीडियाला जाणार. म्हणून हे जाणून घ्या की ही सोशल मीडिया आपले मनोरंजन करण्यासाठी  त्यांचे खिसे भरण्यासाठी आहे.

सोशल मीडिया व्यसन अमली पदर्थांच्या व्यसनासारखे आहे. ते कसं 

1. मूड बदल ः सोशल मीडिया सर्फिंग करत आहेत तो पर्यंत मूड चांगला राहतो.

2. बाकीच्या महत्वाच्या कामांपेक्षा, आपला वेळ सोशल मीडिआवर खर्च करणे.

3. सोशल मीडियावर घालवलेला वेळ सतत वाढत राहतो.

4. सोशल मीडिया डोस न घेतल्यावर : जेव्हा सोशल मीडियाचा वापर प्रतिबंधित किंवा थांबविला जातो तेव्हा अप्रिय शारीरिक आणि भावनिक लक्षणांचा अनुभव घेणे

5. जास्त सोशल मीडिया वापरामुळे उद्भवणारी कौटुम्बिक समस्या.

फेसबुक, स्नॅपचॅट आणि इंस्टाग्राम सारख्या सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्ममध्ये समान न्यूरल सर्किटरी तयार केली जाते जी जुगार आणि मनोरंजक औषधांमुळे होते. एका अभ्यासानुसार असे दिसून आले आहे की रिट्वीटचा सतत प्रवाह आणि शेअर्स आणि सोशल मीडिया साइट्सचा कधीही न संपणारा स्क्रोल मेंदूत डोपामाइन तयार करतो जो एक आनंद संप्रेरक आहे. आणि त्यात व्यसन निर्माण करण्याची क्षमता आहे.

आपण राहात असलेल्या समाजात सोशल मीडियाचा कसा परिणाम होत आहे.

सोशल मीडियाने आणलेल्या बर्‍याच चांगल्या गोष्टी आहेत. संप्रेषण सोपे, स्वस्त आणि अधिक विस्तृत झाले आहे. परंतु येथे आपण आपल्या समाजावर कसा विपरित परिणाम झाला याबद्दल बोलत आहोत.

1. आम्ही ‘माहिती युग’ वरून ‘चुकीची माहिती युग’ पर्यंत गेलो आहोत. बनावट बातम्या आणि फसवणूकींचा प्रचंड भार तयार केल्यामुळे, आम्हाला सामाजविरोधी घटकांच्या निहित स्वारस्यांसाठी खोटे विकले गेले आहे. आपण कोण आहोत आणि आपल्या भावना काय यावर आता आपले नियंत्रण कमी आहे.

2. बर्‍याच, विशेषत: किशोरवयीन मुलांच्या मानसिक आरोग्यावर याचा लक्षणीय परिणाम झाला आहे: किशोरांमधील चिंता आणि कमी आत्म-सन्मान या अग्रगण्य कारणांपैकी मटेरियलस्क सौंदर्याच्या अवास्तव ऑनलाइन फिल्टर केलेल्या मानकांशी स्वत: ची तुलना करणे. लोकांनी तणाव, एकटेपणा आणि नैराश्यातून मुक्त होण्यासाठी एक यंत्रणा म्हणून सोशल मीडियाचा वापर करण्यास सुरवात केली आहे, ज्यामुळे यात आणखी वाढ होत आहे. एखाद्या कार्यक्रमात काही कारणासाठी तुम्ही जाऊ शकले नाही, पण त्या कार्यक्रमाचे छायाचित्र सोशल मीडिया वर बघुन उगाच नैराश्य येते.

अत्याधिक सोशल मीडिया वापराचा मेंदूवरही विपरीत परिणाम होतो.

सोशल मीडियाचा जास्त वापर करणार्‍यांच्या लक्षात राहण्याची क्षमता कमी होते. कामावर किंवा शाळेत त्यांची कामगिरी कमी होते. ते वर्तमानामध्ये जग्ण्याऐवजी त्यांचे  दुसरीकड़े लक्ष जाते. त्यांना प्रत्येक क्षणी उपस्थित राहण्याची भावना नसते. जेव्हा ते सोशल मीडिया वापरत नाहीत तेव्हा त्यांच्या अंत: करणात काहीतरी गमावण्याची सतत भीती असते.

सोशल मीडिया कसे कार्य करते आणि ती पैसा कसा कमविते?

सोशल मीडिया कमी-अधिक प्रमाणात जाहिरात आधारित उद्योग आहे. हे वापरकर्त्यांच्या प्रत्येक क्रियेचा मागोवा ठेवते आणि रेकॉर्ड करते. वापरकर्त्यांच्या या माहितीस डेटा म्हणतात. यात आपण कोण आहात? आपण काय करता? आपण कोणत्या महाविद्यालयात गेलात? तुमचे जवळचे मित्र कोण आहेत? आपण कोणाबरोबर रात्रीच्या जेवणासाठी बाहेर जाता? आपल्याला कोणत्या प्रकारची पोस्ट / प्रतिमा / व्हिडिओ आवडतात? आपल्याला कोणता ब्रँड आवडतो? आपण सध्या काय शोधत आहात हे काय आहे?आणि बरेच काही. आणि त्यांच्या साइटवर आपण अधिक वेळ घालविण्यासाठी हा डेटाचा उपयोग करतात.

हे सर्व सोशल मीडिया मुळात आपल्या वेळेसाठी स्पर्धा करीत आहेत. आणि त्यांचे सोशल मीडिया अधिक उत्तेजन कसे करावे यासाठी ते विशेष वर्ग आणि विचारमंथन सत्रे घेतात.

आपण स्क्रोलिंग चालू ठेवावे अशी त्यांची इच्छा असते. आपण पेज चालू ठेवावे, पेज रीफ्रेश करावे. 

हे सर्व वाईट का आहे?

जग अशा ठिकाणी आले आहे जिथे आपण ऑनलाइन करत असलेल्या प्रत्येक गोष्टीच्या मध्यभागी फसवणूक आहे. आम्हाला वाटते की जेव्हा आपण एखादी वस्तू खरेदी करतो तेव्हा आम्ही सक्रियपणे निवडत असतो. परंतु कदाचित सोशल मीडिया अल्गोरिदमला आधीच समजले असेल की आपण एखादी विशिष्ट वस्तू शोधत आहात आणि नंतर एखाद्या विशिष्ट ब्रँडच्या जाहिरातींनी आपल्यावर प्रभाव टाकल्यामुळे आपण तो ब्रँड निवडला. अल्गोरिदम दररोज हुशार आणि हुशार होत आहे. म्हणूनच फक्त आपण सुपरमार्केटमध्ये एक विशिष्ट ब्रँड निवडला. पुढे जाऊन तो आपल्या राजकीय आणि सामाजिक विचारांना देखील पटवून/बदलून देऊ शकतो. 

फेसबुकवर एक संशोधन झाले. ते असे की,  त्यावर्षी झालेल्या निवडणुकांवर त्याचा काय परिणाम होऊ शकतो हे पाहण्यासाठी फेसबुक वर त्यांनी काही सूक्ष्म संकेत वापरले. मतदानासाठी येणार्‍या मतदारांच्या संख्येवर त्यांनी लक्षणीय परिणाम केला असा निष्कर्ष काढला गेला. यामुळे त्यांना हे समजले की ते मानवांच्या वास्तविक जीवनातील निर्णयावर प्रभाव टाकू शकतात. 2016 च्या अमेरिकेच्या सार्वत्रिक निवडणुकांवर फेसबुकचा प्रभाव सर्वश्रुत आहे. हे सिद्ध झाले की प्रत्यक्षात सीमा भंग न करता एक देश दुसर्‍या देशात फेरफार करू शकतो.

मी फेसबुक कमेंट सेक्शनला ’सामाजिक असंतोषाचा सतत वाहणारा धबधबा’ का म्हणतो?

कोणत्याही कमेंट सेक्शनचा लढा पहा. 

दोन भिन्न विचार असलेले लोक एका विशिष्ट विषयावर / घटनेवर आपली मते अग्रेसीवपणे मांडण्याचा प्रयत्न करत असतात. यामुळे याचे लवकरच एका तंट्यात रूपांतर होते. इतर लोक सामील होतील आणि हे सुरूच राहतील. याचा निष्कर्ष कधीही शांतता आणि समजूतदारपणा आणि इतरांच्या भावनांचा विचार असे होणार नाही. हे फक्त अंतर वाढवणार आणि द्वेष वाढवणार. 

तर आता विचार करा लाखो आणि कोट्यावधी कमेंट सेक्शनमधे जगभरात प्रत्येक क्षणी हा द्वेष वाढत आहे. आपण माणूस म्हणून एकमेकांपसुन दूर जात आहोत, आणि सतत इतरांचा द्वेष वाढत आहे. यापुढे एकमेकांना ऐकायलासुद्धा तयार नाहीत अशा दोन बाजू तयार होतात. हे वास्तविक जगात भेदभाव, दंगली आणि हिंसा म्हणून दिसून येतात. आणि अप्रत्यक्षपणे निवडणुकांमध्ये ते विजयी होतील जे लोकांच्या मतांच्या भिन्नतेवर राजकारण करतात. ते या फरकास पुन्हा प्रोत्साहित करतील.

डोपामाइन डिटॉक्स:

डोपामाइन ही सोशल मीडिया व्यसनाची प्रेरणाशक्ती आहे. हेच एक आहे ज्याने आणखी एक पोस्ट, आणखी एक पृष्ठ, आणखी एक मिम, आणखी एक भाग अशी इच्छा निर्माण करतो. तर सोशल मीडियाच्या तावडीतून बाहेर येण्यासाठी डोपामाइन डिटॉक्सची योजना करा:

आपल्याला 24 तास डोपामाइन देणार्‍या या सर्व क्रियाकलापांपासून स्वत: ला दूर ठेवा. सोशल मीडिया, टेलिव्हिजन, मालिका, चित्रपट, गाणी, यूट्यूब, जंक फूड / फास्ट फूड / शुगर फूड, व्हिडिओ गेम्स इ.  या ऐवजी आपण पुस्तके वाचू शकता, व्यायाम करू शकता चांगले आणि साधे अन्न खाण्यात वेळ घालवू शकता. सोशल मीडियात अडकून राहिला तर फक्त कंटाळवाणे अनुभव येतात. त्याऐवजी वरील बाबीचा आनंद घेण्याचा प्रयत्न करा. माझ्यावर विश्‍वास ठेवा सोशल मीडियाच्या व्यसनापासून मुक्त होण्याचा हा सर्वात सोपा मार्ग आहे.

प्रॅक्टिकल उपाय:

1. आपल्या फोनवरील सर्व नोटिफीकेशन बंद करा. आपण सेटिंग्जमध्ये हे सहजपणे करू शकता.

2. आपला फोन आपल्या बेडरूममध्ये / वाचन कक्षात / कामाच्या ठिकाणी घेऊ नका.

3. आपला किती वेळ सोशल मीडियावर खर्च होतो याचे मूल्यांकन करण्यासाठी ’रलींळेपऊरीह’ हा ऐप्प वापरून पहा आणि वेळ कमी करण्याचे मार्ग योजना करा

4. विविध सोशल मेडियाचे बरेच सीईओ त्यांच्या मुलांना वयाच्या 16 व्या वर्षाआधी स्मार्टफोन वापरण्याची परवानगी देत नाहीत. त्यांनी काय तयार केले हे त्यांना चांगले ठाऊक आहे.

5. महिन्यातून एकदा डोपामाइन डिटॉक्सची योजना करा.

पुढच्या आठवड्यात आम्ही कोरोनाबद्दल बोलू. तोपर्यंत आपल्या डोपामाइन डिटॉक्सची योजना करा!

- डॉ. आसिफ पटेल

एमबीबीएस (मुंबई), एम.डी. मेडिसीन (नागपूर)

8850877548