"लोकशाही" हा शब्द दोन ग्रीक शब्दांपासून आला आहे ज्याचा अर्थ लोक (डेमो) आणि राज्य (क्रॅटो) असा होतो. एखाद्या देशातील नागरिकांनी आपल्या देशाच्या सरकारमध्ये सक्रिय भूमिका घेऊन त्याचे व्यवस्थापन प्रत्यक्ष किंवा निवडून आलेल्या प्रतिनिधींमार्फत करावे, हा विचार म्हणजे लोकशाही होय. शिवाय हिंसक उठाव किंवा क्रांती करण्यापेक्षा शांततापूर्ण सत्तांतरांद्वारे जनता आपल्या सरकारची जागा घेऊ शकते, या कल्पनेचेही ते समर्थन करते. अशा प्रकारे, लोकशाहीचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे लोकांचा आवाज आहे.
लोकशाही हा सांस्कृतिक, राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक भेदांचा विचार न करता, जगभरातील लोकांनी सामायिक केलेल्या समान मूल्यांवर आधारित एक सार्वत्रिक मान्यताप्राप्त आदर्श आहे. शासनाचा एक प्रकार म्हणून लोकशाही हा मानवी हक्कांच्या संरक्षणासाठी सार्वत्रिक मापदंड आहे; हे मानवी हक्कांचे संरक्षण आणि प्रभावी अंमलबजावणीसाठी एक वातावरण प्रदान करते. लोकशाहीला सरकारचे सर्वोत्तम रूप म्हणून ओळखले जाते, कारण लोकशाहीत देशातील लोकच आपले सरकार निवडतात. त्यांना असे काही अधिकार मिळतात जे कोणत्याही माणसाला मुक्तपणे आणि आनंदाने जगण्यासाठी अत्यंत आवश्यक असतात. काळाच्या कसोटीवर लोकशाहीने मात केली आहे; इतर प्रकारचे सरकार अपयशी ठरले असले, तरी लोकशाही भक्कमपणे उभी राहिली आहे. तिने वेळोवेळी त्याचे महत्त्व सिद्ध केले आहे.
मुक्त समाजात वावरणाऱ्या लोकांना आपले स्वातंत्र्य गृहीत धरणे फार सोपे आहे, पण जेव्हा स्वातंत्र्याचा अभाव असतो, तेव्हा आयुष्य अकल्पनीय आव्हानांनी वेढले जाऊ शकते. मानवी हक्कांच्या सार्वत्रिक जाहीरनाम्यात अंतर्भूत केल्याप्रमाणे मानवी हक्कांचे संरक्षण आणि प्रभावी अंमलबजावणी करण्यासाठी लोकशाही नैसर्गिक वातावरण प्रदान करते. लोकशाही समाजाचा पाया म्हणजे तेथील लोकांची आपल्या राष्ट्राच्या निर्णयप्रक्रियेत भाग घेण्याची क्षमता होय. हे तेव्हाच होऊ शकते जेव्हा प्रत्येकाला वंश, लिंग किंवा इतर घटकांची पर्वा न करता मतदान करण्याची परवानगी दिली जाते, याचा अर्थ असा की लोकशाही समाजाच्या यशासाठी समावेश आणि समानता महत्त्वपूर्ण आहे.
आज लोकशाहीचे सर्वात सामान्य रूप म्हणजे प्रातिनिधिक लोकशाही, जिथे लोक संसदीय किंवा अध्यक्षीय लोकशाहीसारख्या त्यांच्या वतीने शासन करण्यासाठी सरकारी अधिकाऱ्यांची निवड करतात. लोकशाहीमध्ये असेंब्लीचे स्वातंत्र्य, संघटन, मालमत्तेचे हक्क, धर्म आणि भाषण स्वातंत्र्य, सर्वसमावेशकता आणि समानता, नागरिकत्व, शासनाची संमती, मतदानाचा हक्क, जीवन आणि स्वातंत्र्याच्या हक्कापासून अवांछित सरकारी वंचिततेपासून मुक्तता आणि अल्पसंख्याकांचे हक्क यांचा समावेश होतो. लोकशाहीमुळे शोषित गटांना बळ देणाऱ्या समानतेच्या संस्कृतीची सुरुवात होऊ शकते. अशा गटांना-खालच्या जाती व वर्ग, शेतकरी, वांशिक, वांशिक, वांशिक आणि धार्मिक अल्पसंख्याक यांना औपचारिक नागरिकत्वाचे अधिकार प्रदान करण्याच्या प्रक्रियेत लोकशाही एक राजकीय गतिशीलता वाढवू शकते, ज्यात हे गट आपले हितसंबंध हक्कांचा विषय म्हणून संकल्पित करतात आणि राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक क्षेत्रात त्या हक्कांचे समाधान करण्यासाठी त्याच प्रकारे आक्रमक दृष्टिकोन बाळगतात. एकदा सुरू झालेल्या या राजकीय गतिशीलतेचे सामाजिक मानवी विकासासाठी महत्त्वाचे परिणाम होऊ शकतात, कारण त्यामुळे सरकारी सेवांचा विस्तार आणि सुधारणा आणि त्या सेवांचा वापर वाढतो. प्रभावी लोकशाही शासनपद्धतीमुळे स्त्री-पुरुषांचे जीवनमान सर्वत्र उंचावते आणि अशा वातावरणात मानवी विकास होण्याची शक्यता अधिक असते. लोकशाहीला पाठिंबा दिल्यामुळे केवळ मूलभूत हक्कांनाच चालना मिळत नाही, तर अधिक सुरक्षित, स्थिर आणि समृद्ध जागतिक क्षेत्र निर्माण होण्यास मदत होते, ज्यात समाज आपले राष्ट्रीय हितसंबंध पुढे नेऊ शकतात. याव्यतिरिक्त, लोकशाही हे एक राष्ट्रीय हित आहे जे इतर सर्वांना सुरक्षित करण्यास मदत करते. लोकशाही पद्धतीने शासित राष्ट्रांमध्ये शांतता प्रस्थापित करणे, आक्रमकतेला आळा घालणे, खुल्या बाजारपेठांचा विस्तार करणे, आर्थिक विकासाला चालना देणे, नागरिकांचे संरक्षण करणे, गुन्हेगारीचा मुकाबला करणे, मानवी व कामगारांचे हक्क अबाधित राखणे, मानवतावादी संकटे व निर्वासितांचा ओघ टाळणे, जागतिक पर्यावरण सुधारणे आणि मानवी आरोग्याचे रक्षण करणे हे अधिक संभवते.
लोकशाहीचा संबंध उच्च मानवी भांडवलसंचय, कमी महागाई, कमी राजकीय अस्थिरता आणि उच्च आर्थिक स्वातंत्र्य यांच्याशी आहे. शैक्षणिक संस्था तसेच आरोग्य सेवेच्या सुधारणेद्वारे लोकशाही, जसे की शैक्षणिक स्तर आणि आयुर्मान यासारख्या विकासाच्या आर्थिक स्त्रोतांशी निगडित आहे. गेल्या पाऊणशे शतकात मोठ्या संख्येने राष्ट्रांनी लोकशाहीकडे यशस्वी संक्रमण केले आहे. आणखी बरेच जण संक्रमणाच्या विविध टप्प्यांवर आहेत. जेव्हा लोक मुक्तपणे जगण्यास मोकळे होतील, तेव्हा ते अधिक आनंदी होतील. लोकशाही लोकांना समान अधिकार देऊ देते आणि संपूर्ण देशात समानता कायम राहील याची खात्री देते. त्यानंतर, हे त्यांना अशी कर्तव्ये देखील देते जे त्यांना चांगले नागरिक बनवते आणि त्यांच्या सर्वांगीण विकासासाठी देखील महत्वाचे आहे.
आदर्शपणे, लोकशाही वातावरणात, हुकूमशाही राज्याच्या तुलनेत आर्थिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक विकासाच्या चांगल्या संधी आहेत. दीर्घकाळापर्यंत शाश्वत विकासासाठीही लोकशाही महत्त्वपूर्ण आहे. लोकशाहीचा अर्थ केवळ निवडणूक प्रक्रियेत भाग घेऊन वैयक्तिक निवडी व्यक्त करणे असा होत नाही. देशात सरकार निवडण्यासाठी केवळ मतदान करणे नव्हे; हे सर्व सरकारी विकास प्रयत्नांमध्ये सहभागी प्रक्रियेबद्दल आहे. हे सामाजिक आणि संस्थात्मक परिवर्तनाबद्दल आहे, वैयक्तिक वाढ आणि कल्याण हे अविभाज्य घटक मानतात. मूल्यवान आणि आदरयुक्त जीवनाची सुधारित गुणवत्ता असणे हा मूलभूत अधिकार असला पाहिजे.
लोकशाहीशिवाय विकास शक्य नाही. लोकशाही हा विकासाचा एक घटक आहे आणि मानवी कल्याणासाठी दोन्ही आवश्यक पूर्व-अटी आहेत. विकास आणि लोकशाही यांच्यातील दृढ सहसंबंधातून आर्थिक विकास हा लोकशाहीला पोषक आहे, हे वास्तव प्रतिबिंबित होते. संशोधनात असे दिसून आले आहे की, एखाद्या देशावर लोकशाही पद्धतीने जितके जास्त काळ राज्य केले जाते, तितके ते आर्थिक कामगिरीसह विविध प्रकारच्या प्रशासन आणि विकास निर्देशकांमध्ये अधिक चांगली कामगिरी करते.
- शाहजहान मगदुम
कार्यकारी संपादक,
मो.: ८९७६५३३४०४
Post a Comment