२० सप्टेंबर २०२१ रोजी पंजाबमधील सर्व वृत्तपत्रांमध्ये चरणजीतसिंग चन्नी पंजाबचे पहिले दलित मुख्यमंत्री बनल्याच्या बातम्या पसरल्या होत्या. ही इतकी मोठी बातमी होती की वृत्तपत्रांच्या स्टॉल्समध्ये पडलेली वर्तमानपत्रे हातोहात विकली गेली, यावरून याचा अंदाज येऊ शकतो. पंजाबच्या दलितांसाठी ही बातमी उत्साहवर्धकच होती. पंजाबमधील जालंधर येथील एक व्यावसायिक ठिकाण ज्यास एकेकाळी बुटामंडी म्हणून ओळखले जात होते आणि चामड्याच्या उद्योगाच्या एकेकाळच्या सर्वांत मोठ्या बाजारपेठेत सर्वत्र मिठाई वितरित केल्याच्या बातम्यांना पूर आला होता. बुटा मंडी हा पंजाबमधील दलित राजकारणाचा बालेकिल्लाही आहे आणि तिथून काँग्रेस संघटनेच्या राजकीय नाडीचे तापमानही मोजले गेले आहे. आपण त्याला दलित राजकारणाचे तीर्थक्षेत्रदेखील म्हणू शकतो. चरणजीतसिंग चन्नी पंजाबचे मुख्यमंत्री बनण्याची कहाणी जितकी गूढ आहे, तितकीच ती आपल्याला असेही सांगते की, काँग्रेस संघटनेचे दलित प्रेम हे ढोंगीपणाशिवाय दुसरे काही नाही. स्वातंत्र्यानंतर ७० वर्षांपासून दलितांना काँग्रेसने निरंतर हुलकावण्याच दिल्या आहेत. बाबू जगजीवन राम यांच्यानंतर काँग्रेसमध्ये शेवटपर्यंत आपला ठसा उमटवणारा प्रभावशाली नेता आपल्याला दिसत नाही. पण या देशाची सूत्रे बाबू जगजीवन राम यांच्याकडे सोपविण्याची वेळ आली तेव्हा त्यांना केवळ राजकारणाचे प्यादे बनवण्यात आले, हे सत्य विसरता येणार नाही. सुमारे ५० वर्षे देशाच्या संसदेत बसलेल्या जगजीवनराम यांना पंतप्रधानांच्या खुर्चीवरून दूर सारले गेले. ते देशाचे संरक्षणमंत्री होते, म्हणून लष्कराच्या ईस्टर्न कमांडचे लेफ्टनंट जेकब यांनी आपल्या स्मरणिकेत लिहिले आहे की, भारताला यापेक्षा चांगला संरक्षण मंत्री कधीच मिळाला नाही. याची चांगली जाणीव असलेल्या आणि तीव्र स्मृती असलेल्या देशभरातील दलितांना बाबू जगजीवन राम यांना केवळ दलित असल्यामुळेच देशाचे पंतप्रधान होण्यापासून रोखण्यात आले होते. इतिहासात नोंदवलेली ही शोकांतिका आजच्या काँग्रेसच्या कपाळावरून कधीच पुसली जाणार नाही. त्यानंतर आजच्या दलितांना हे चांगलेच समजले असावे की देशाच्या सर्वोच्च पदाचा मार्ग दलितांसाठी कधीच सोपा नव्हता किंवा आजही नाही. पंजाब काँग्रेस दलित चरणजीतसिंग चन्नी यांना कुरूप डाग धुण्यासाठी पंजाबचे मुख्यमंत्री बनवल्याबद्दल पाठीवर थोपटत असतील, पण चरणजीतसिंग चन्नी मुख्यमंत्री म्हणून कधीही चर्चेत नव्हते हे कटू सत्य आहे. काँग्रेसने कधी तसे स्वप्न पाहिले नव्हते असे म्हणणे योग्य ठरेल. पंजाबच्या राजकारणाची ज्यांना चांगली जाणीव आहे त्यांना हे चांगले ठाऊक आहे की पंजाब कॉंग्रेसमध्ये दलित नेते आहेत परंतु त्यांना मुख्यमंत्र्यांच्या खुर्चीजवळ कधीही उभे राहू दिले गेले नाही. पंजाब हा सुमारे ३२ टक्के दलित लोकसंख्या असलेला प्रांत आहे, पण तेथील कोणत्याही राजकीय पक्षाला दलितांची ही अपेक्षा पूर्ण करता आलेली नाही. गेल्या एक-दोनवर्षांपासून पंजाबचे माजी मुख्यमंत्री कॅप्टन अमरिंदर सिंग यांच्या राजकीय परिस्थितीकडे पाहिले तर आपल्याला कळेल की नवज्योतसिंग सिद्धू यांनी राजकीय क्षेत्रात गदारोळ माजविला होता, पण कॅप्टन दृढ राहिले. अमरिंदर सिंग यांना अपमानित करण्याच्या मुख्यमंत्र्यांच्या शर्यतीतून नवज्योतसिंग सिद्धू स्वत: कधी फेकले गेले हे कळलेच नाही. अमरिंदर सिंग यांनी राजीनामा दिला आणि नवज्योतसिंग सिद्धू यांना मुख्यमंत्री म्हणून कधीही स्वीकारणार नाही, अशी घोषणाही केली. परिस्थिती पूर्णपणे गोंधळलेली होती. केंद्रीय नेतृत्वासाठी हे थेट आव्हान होते. पंजाबमध्येही संतांच्या आवाजाचे वर्चस्व असले तरी भारताच्या सामाजिक व्यवस्थेचे प्रतीकही आहे. सर्व राजकीय पक्ष जवळजवळ त्याच सिद्धान्ताचे अनुसरण करत आहेत. या मुख्यमंत्र्यांच्या खुर्चीच्या मॅरेथॉन शर्यतीत अनेक चेहरे समोर आले. नवज्योत सिद्धूपासून सुखविंदरसिंग रंधवा आणि जाखडपर्यंत अनेक चेहरे समोर येतात. सुमारे पाच तासांच्या विचारविनिमयानंतर सिद्धू कॅम्पकडून दलित मुख्यमंत्री करण्याची सूचना करण्यात आली. त्या वेळची परिस्थिती पाहता चक्रव्यूहाला फोडण्याचा हा कदाचित एकमेव मार्ग होता. या समस्येला सामोरे जाण्यासाठी दलित हे नाव सक्तीचे बनले, हे इतिहासाने प्रथमच पाहिले. तत्पूर्वी, चरणजीतसिंग चन्नी यांचे नाव संपूर्ण भागात कधीच ऐकले गेले नाही. जरी आपण याला 'मास्टरस्ट्रोक' म्हटले, तरी देशाच्या राजकारणाप्रमाणे स्वातंत्र्याच्या या ७० वर्षांत पंजाबच्या काँग्रेस राजकारणाने स्वत:च्या स्वार्थासाठी दलिताचे नाव कॅश केले आहे, या दलिताची ओळख वाढविण्याच्या कारणास्तव नाही, हे सत्य आम्ही कधीही नाकारू शकणार नाही. पण चरणजीतसिंग चन्नी यांना काही महिने ऑक्सिजनवर ठेवले तर दलितांचाही हा सर्वात मोठा विश्वासघात असेल. आमचा सर्वात मोठा प्रश्न हा आहे की येणाऱ्या निवडणुका दलित मुख्यमंत्र्यांच्या नावाने लढल्या जाऊ शकतात का? हा प्रश्न उपस्थि होतो. मात्र याची शक्यता खूपच कमी वाटते. जर असे घडले तर तो भारतीय राजकारणात एक नवीन प्रयोग असेल!
- शाहजहान मगदुम
कार्यकारी संपादक,
मो.:८९७६५३३४०४
Post a Comment