कोविड साथीच्या पडद्यामागे

कोरोना व्हायरसने म्हणजेच कोविडने 2020 गाजवले. वुहान येथून सुरु झालेल्या या रोगाने स्वतःला तथाकथित ‘होमो सॅपियन्स’ संबोधणार्‍या 1.6 दशलक्षाहून अधिक माणसांना खल्लास केले! प्रसार रोखण्यासाठी अनेक देशांमध्ये लॉकडाऊन लादण्यात आले आणि जग ठप्प झाले. शाळा बंद, गाड्या बंद, उड्डाणे बंद, थिएटर बंद, स्टेडियम बंद, मक्का बंद, व्हॅटिकन बंद, मंदिरे बंद, गुरुद्वारा बंद अन् मस्जिदीही बंद. पण हॉस्पिटलच्या कॅम्पसमध्ये जग फारसे बदलले नाही. 

भारतात 30 जानेवारी 2020 रोजी पहिल्यांदाच कोविडचा रूग्ण आढळून आल्याचे नमूद आहे. तद्नंतर त्याला रोखण्यासाठी तयारी सुरू करण्यात आली.  एका संपूर्ण इमारतीस ‘डेडिकेटेड कोविड हॉस्पिटल’ म्हणून नियुक्त केले, तर रुग्णालयाची उर्वरित इमारत देखील कोविड नसलेल्या रूग्णांसाठी सेवा देणारी केली. औषधे आणि उपकरणे साठवली गेली, नवीन ऑक्सिजन प्लांट उभारले  आणि अधिक आरोग्य कर्मचारी बोलावले गेले. 

जेवणाच्या टेबलावरील वर्तमानपत्रांमध्ये इटलीमधील स्थिती वाचायचो. श्रीमंत युरोपीयन देशांची आरोग्य व्यवस्था पत्त्यांच्या घराप्रमाणे कोसळल्याचे जेव्हा पाहिले तेव्हा येथे असलेल्या परिस्थितीची कल्पना करणे देखील कठीण होते. एखाद्याने माहिती दिली की यूकेची आरोग्य यंत्रणा इतकी कुजली आहे की जर रुग्ण ऑक्सिजनची पातळी राखत नसेल तरच ते रुग्णांना प्रवेश देत होते. या सर्व बातम्यांमुळे भीती, अविश्‍वास, चिंता वाढली होती. परंतु आशा आणि आशावाद यांचे विचित्र मिश्रित वातावरण तयार झाले. मग अशी वेळ आली जेव्हा कोविड रोगाने संपूर्ण देशात वेग धरला. 

ते ऑगस्ट आणि सप्टेंबरचे महिने होते. रुग्णालये सामान्य रुग्णांनी भरलेली नव्हती तर गंभीर रूग्णांनी ती भरलेली होती. दाखल झालेल्यांपैकी 90% रुग्ण ऑक्सिजनवर होते. प्रतीक्षा करणार्‍या रूग्णांच्या निरंतर यादीसह (ुरळींळपस श्रळीीं) आयसीयू नेहमीच भरलेले असत. बाहेरील रूग्ण आयसीयूमधील एखाद्याचा मृत्य होण्याची वाट पाहत, जेणेकरून त्यांना आयसीयूमध्ये बेड मिळेल आणि मग नंतर दुसरा एखादा त्यांची जागा घेई. हे पाहणे वेदनादायक होते. आम्ही डॉक्टरांनी मृत्यू पाहिले आहेत. बरेच मृत्यू. पण यावेळी दृश्य खूपच भयानक होते आणि त्याचा आमच्यावर परिणाम झाला. 

आता कॅन्टीनच्या चर्चेत हास्य फारच कमी उरले होते. कोविड आयसीयू ड्यूटीमधून परत येणार्‍या डॉक्टरांच्या मौनाचा अर्थ स्पष्ट लक्षात येत होता. तो / ती कधीही आयसीयू वॉर्डला कसे विसरू शकेल, जिथे 2 मृतदेह बेडवर पडलेल्या शवगृहात हलविण्याच्या प्रतीक्षेत आहेत, आयसीयूच्या बाहेर स्ट्रेचरवर थांबलेले दोन रुग्ण, रुग्णवाहिकेत एक रुग्ण आणि आणखी दोन रुग्ण वॉर्डात बिघडले. पाच रुग्ण आणि फक्त दोन संभाव्य बेड रिक्त आहेत. काय करावे? 

भारताची आरोग्य सेवा क्षमता ओलांडली जाईल आणि साथीच्या आजारांच्या मागण्या पूर्ण करू शकणार नाहीत, असा अंदाज यापूर्वी आला होता. परंतु कुणालाही वाटले नाही की ते इतके कोसळेल की इतर रूग्णाच्या चांगल्या हितासाठी कोणाला मरु देणार हे डॉक्टरांना ठरवावे लागले.  आपल्याला वाटेल की डॉक्टर नेहमीच असे निर्णय घेतात. पण ते खरे नाही. येथील उपलब्ध यंत्रणेवर ते आधारित होते. आयसीयूमध्ये कोणत्या रूग्णांवर उपचार करावेत हा खरोखर एक कठीण निर्णय होता. व्हेंटिलेटरमधून एका अतिगंभीर रुग्णाला काढून टाकणे जेणेकरून जगण्याची संभाव्य शक्यता जास्त असलेल्या इतर व्यक्तीस त्या व्हेंटिलेटरवर ठेवता येईल हे नैतिकदृष्ट्या स्वीकार्य असेल का? याचा अधिकार डॉक्टरांना आहे का? किंवा हे लोकांच्या हितासाठी केले जाऊ शकते का? कोविडच्या उपचारांविषयी स्पष्ट मार्गदर्शक तत्त्वे होती, या परिस्थितीत नीतिशास्त्र आणि नैतिकतेबद्दल कोणतीही मार्गदर्शक तत्त्वे / सल्ले नव्हते. कधी-कधी हे सांगणे कठीण होते की डोक का तापत आहे, या निर्णयामुळे की गरम पीपीई मुळे. 

कोविड हा एक निर्दयी रोग आहे. जेव्हा रुग्णांना नातेवाईकांची सर्वात जास्त आवश्यकता असते तेव्हा ते त्यांना त्यांच्या प्रियजनांपासून वेगळे करते. कोविडमुळे चिंताग्रस्त मुलाला बापाचा अंतिम निरोप घेण्यासदेखील परवानगी नव्हती. अंत्यसंस्कार रूढींनाही प्रतिबंधित केले गेले होते. या सर्वांमुळे समाजाच्या मनात अशी भीती निर्माण झाली की लोकं कोविडची लक्षणे लपवू लागली. कोविड आता एड्ससारख्या वर्जित बनला आहे. आपल्या शेजार्‍यांना त्यांच्या घरात एक ‘पॉजिटिव्ह’ रुग्ण आहे हे जाणून घ्यावे अशी लोकांची इच्छा नव्हती. अशा वेळी, आरोग्य सेवा कामगारांनी पुरविलेल्या सेवा अधिक महत्त्वपूर्ण असतात.

उर्वरित जग घरी राहून घराबाहेर काम करत असताना आरोग्य सेवा कर्मचारी सतत प्राणघातक संसर्गाचा धोका असतांना अस्वस्थ पीपीईमध्ये काम करत होते. लॉकडाउन सुनिश्‍चित करण्यासाठी पोलिस विभाग मे महिन्याच्या उष्णतेमध्ये उभा होता. स्वयंसेवी संस्था आणि सामाजिक कार्यकर्ते गरजूंना आवश्यक वस्तू पुरवण्यासाठी दिवस आणि रात्र काम करत होते. कोविड संशोधनात गुंतलेल्यांनी केलेले प्रयत्न ही आपण विसरू शकत नाही. जर आपल्याला अद्याप या भयंकर रोगाचे कारण माहित झाले नसते आणि ते कसे पसरते याची कल्पना आली नसती तर काय झाले असते?! अकल्पनीय ना!. यासाठी आपण आभारी असायला पाहिजे. आरोग्य कर्मचारी आणि प्रशासनाच्या या सर्व सामूहिक प्रयत्नांमुळे आपण आज जिथे आहोत तिथे पोहोचण्यास मदत झाली आहे.

  कोविडने शिकवलेल्या बर्‍याच गोष्टींपैकी एक म्हणजे आपण मानव म्हणून किती असहाय आहोत की, एक विचित्र आकार असलेल्या एका अदृश्य जीवाने जगाला गुडघे टेकण्यास भाग पाडले. आणि दयाळूपणा आणि करुणा मनुष्याच्या अस्तित्वासाठी आवश्यक आहे हे ही कोविडने शिकवले. लाखो लोक एकमेकांना मदत करतात आणि मानवजातीमध्ये ज्या प्रकारे शक्य असेल त्या मार्गाने गरजूंना सेवा देतात.

ज्या लोकांसह आम्ही यावर्षाची  सुरुवात केली ते आज आपल्या आसपास नाहीत. म्हणून जर आपण जिवंत असाल आणि आज हे वाचत असाल तर आपण आपल्या जीवनाबद्दल अल्लाहचे आभार मानू आणि यापुढे एकमेकांशी अधिक दयाळूपणे वागू या. 

Whenever there is a human in need, there is an opportunity to be kind and make a difference.
-Kevin Heath

- डॉ. आसिफ पटेल

एमबीबीएस (मुंबई), 

एम.डी. मेडिसीन (नागपूर)

8850877548